معیار انتخاب کشورها در توافقات پولی و بانکی

ولی‌الله سیف، رییس کل پیشین بانک مرکزی با اشاره به پیشینه استفاده از پیمان‌های پولی در اقتصاد ایران، اظهار کرد: اولین تجربه‌ای که در ارتباط با تجارت خارجی بدون استفاده از ارز در کشور ما وجود دارد به زمانی برمی‌گردد که با کشور‌های کمونیستی و بلوک شرق مبادلات تجاری داشتیم. در آن زمان تسویه مبادلات تجاری ایران با این کشور‌ها در یک سازوکار تهاتری انجام می‌شد و اداره‌ای نیز در بانک مرکزی به‌نام اداره تهاتر مسوولیت کنترل و مدیریت قرارداد‌های بلوک شرق را بر عهده داشت.
وی افزود: در تجارت ایران با این کشور‌ها هیچ‌گونه ارزی مبادله نمی‌شد بلکه حساب مشترکی بین دوطرف وجود داشت که در آن، معادل کالا‌های صادراتی به‌سمت این کشور‌ها در آن حساب بدهکار و معادل کالا‌های وارداتی از این کشور‌ها نیز بستانکار می‌شد. در نهایت با استفاده از این حساب عملیات تسویه‌حساب انجام می‌شد و ارزی بین دو کشور مبادله نمی‌شد و تجار فعال در امر صادرات و واردات برای تسویه‌حساب با بانک مرکزی طرف بودند که با پول محلی به آنها پرداخت می‌شد.
اولین تجربه در اتحادیه پایاپای آسیایی به کجا رسید؟
سیف با بیان اینکه مدل پیشرفته‌تر در مقایسه با روش تهاتر، پیمان پولی تلقی می‌شود که شاخص‌ترین نمونه آن در کشور ما پیما‌ن‌پولی چندجانبه‌ای است که منجربه ایجاد اتحادیه پایاپای آسیایی شد، تاکید کرد: اتحادیه پایاپای آسیایی در آن زمان با هماهنگی‌ها و تشویق صندوق بین‌المللی پول تشکیل شد. ایران، هند و پاکستان کشور‌های اصلی عضو این اتحادیه بودند. این کشور‌ها و حدود شش‌عضو دیگر این اتحادیه، رابطه متقابل چندجانبه داشتند و تمام تبادلات کالایی بین این کشور‌ها در آن مکانیزم تسویه‌حساب می‌شد.
وی در ادامه افزود: در تبادلات مالی بین کشور‌های عضو اتحادیه پایاپای آسیایی مانده‌ای در پایان دوره زمانی باقی می‌ماند که با ارز مارک آلمان از طریق دویچه بانک تسویه می‌شد. این سازوکار پس از تحریم ایران توسط غرب متوقف شد. در زمان مسوولیت بنده در بانک مرکزی، پیگیری زیادی انجام دادیم که این سازوکار دوباره فعال شود و سعی کردیم با دویچه بانک وارد مذاکره شویم اما به‌دلیل تحریم‌ها این بانک از پذیرش عاملیت تسویه‌حساب مبالغ مانده طفره رفت و نپذیرفت. مذاکرات بعدی هم با بانک‌های ژاپنی در این زمینه به نتیجه‌ای نرسید.
رییس کل پیشین بانک مرکزی اظهار کرد: سعی کردیم با هند مذاکره کنیم و در آن زمان تلاش شد تعداد اعضا را هم افزایش دهیم. به همین منظور برای همسایگان شمالی و ترکیه دعوتنامه ارسال کردیم اما به‌دلیل تحریم‌های غربی هیچ‌یک از این تلاش‌ها عملا به نتیجه نرسید.
سیف تصریح کرد: در مرحله بعدی مذاکره با همه کشور‌ها برای امضای قرارداد‌های پیمان‌پولی را آغاز کردیم. این در شرایطی بود که برخی تصور می‌کردند بانک مرکزی این ابزار را نمی‌شناسد یا اصولا با آن مخالفت دارد. در حالی که این موضوع در دستور کار بانک مرکزی بود و همکاران ما مدام پیگیر مذاکره با کشور‌ها به‌ویژه همسایه‌ها بودند. متاسفانه به این موضوع توجه نمی‌شد که در شرایط تحریم اینگونه اقدامات که به معنی ایجاد مکانیزمی برای حل مشکل تحریم و تسهیل تسویه‌حساب‌های ناشی از مبادلات کالایی است، نباید به فضای رسانه‌ای که مورد رصد دائمی کشور تحریم‌کننده است، کشیده شود.وی به ایبنا توضیح داد: در آن زمان مبحث پیمان‌های پولی در محیط‌های دانشگاهی مورد بحث بود و مقالات زیادی در مورد آن در رسانه‌ها مطرح می‌شد اما سیاست بانک مرکزی این نبود که دستاورد‌های خود در این زمینه را رسانه‌ای کند چراکه رسانه‌ای شدن این سازوکار امکان توفیق و استفاده از آن مکانیزم را منتفی می‌کرد.
چالش‌های انعقاد قرارداد‌های پیمان‌پولی
رییس کل پیشین بانک مرکزی با اشاره به اینکه در آن زمان مذاکرات ما برای پیمان‌پولی با برخی کشور‌ها به نتیجه رسید، گفت: در توافق برای پیمان‌پولی حساسیت اصلی طرف‌های مذاکره نگرانی ناشی از عکس‌العمل و برخورد آمریکایی‌ها بود. آمریکا تلاش می‌کرد تا روابط تجاری ایران با سایر کشور‌ها را به‌طور کامل قطع کند و اگر متوجه می‌شد که روش جدیدی برای تسویه‌حساب به وجود آمده، نسبت به این مساله واکنش نشان می‌داد.وی با اشاره به اینکه چالش مهمی که درباره پیمان‌های پولی وجود دارد، تعادل تراز تجاری بین دو کشور است، اظهار کرد: قرارداد پیمان‌پولی زمانی می‌تواند موفق باشد که عدم تعادل در تراز تجاری بین طرفین آن وجود نداشته باشد. در واقع باید صادرات و واردات بین دو کشور برابر باشد تا بتواند قرارداد پیمان‌پولی موفق شود.
سیف در ادامه گفت: موضوع مهم دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد این است که سایر کشور‌ها در استفاده از پیمان‌پولی انگیزه‌ای ندارند چراکه نظام بانکی آنها به‌راحتی با شبکه بانکی بین‌المللی ارتباط دارد و نیازی نمی‌بینند از پیمان‌پولی استفاده کنند. به همین دلیل تلاش شد تا انعقاد پیمان‌های پولی در ابتدا از طریق کشور‌های دوست و همسایه و کشور‌هایی که شرایطی کم و بیش شبیه به ما دارند پیگیری شود.
رییس کل پیشین بانک مرکزی با بیان اینکه در ابتدا با پیگیری و حمایت سفیر محترم وقت جمهوری اسلامی در روسیه وارد مذاکره شدیم و در دو مورد پیمان‌پولی برای تسویه مبادلات تجاری و اتصال شبکه‌های پرداخت الکترونیکی (شبکه شتاب ایران و میر روسیه) به توافق رسیدیم، اظهار داشت: با اینکه بخش‌های مختلف بانک مرکزی به‌ویژه بخش انفورماتیک تلاش‌های بسیاری برای عملی کردن این توافقات انجام دادند اما این موارد در دوره بنده به نتیجه نرسید. علت به نتیجه نرسیدن این توافقات هم عمدتا نگرانی روسیه نسبت‌به نوع برخورد کشور‌های غربی به‌ویژه آمریکا بود.
موفقیت بانک مرکزی در توافق‌های پولی و بانکی با روسیه
سیف با اشاره به موفقیت‌های بانک مرکزی در توافق‌های پولی و بانکی با روسیه در دوسال گذشته گفت: خوشبختانه بانک مرکزی به‌تازگی موفق به اتصال شبکه‌های شتاب ایران و روسیه شده است که نیاز‌های گردشگری را پوشش می‌دهد. هرچند پیمان‌پولی نیز با روسیه وجود دارد اما هنوز عملکرد قابل‌توجهی نداشته است.
وی افزود: هم‌اکنون موضع روسیه نسبت‌به گذشته متفاوت شده است و رویکرد این کشور مثل قبل نیست. مساله جنگ اوکراین و تحریم‌هایی که برای روسیه به وجود آمده، می‌تواند مشوقی برای به جریان افتادن توافقات پولی و بانکی میان ایران و روسیه باشد. سال گذشته برخی توافقات پولی و بانکی میان ایران و روسیه انجام شد و امیدوارم روند توافقات میان این دو کشور در سال جدید نیز ادامه داشته باشد.
2 راه‌حل برای رفع چالش کسری تراز تجاری در پیمان‌پولی
رییس کل پیشین بانک مرکزی با بیان اینکه راه‌های مختلفی برای رفع مشکل کسری ترازتجاری در انعقاد پیمان‌پولی وجود دارد، اظهار کرد: اولین و بهترین راهکار، افزایش صادرات و واردات در راستای ایجاد تعادل تجاری است اما ممکن است شرایط اقتصادی دو کشور آمادگی این اقدام را نداشته باشد.
وی افزود: راه بعدی اضافه کردن چند کشور دیگر به پیمان و انعقاد پیمان‌پولی چندجانبه است. در این روش با تسویه‌حساب چندجانبه مشکل ناترازی تجاری حل می‌شود که در این رابطه تجربه موفق، همان اتحادیه پایاپای آسیایی بود که می‌تواند الگوی مناسبی برای آینده باشد.
استفاده از ظرفیت سازمان‌های بین‌المللی
سیف با اشاره به اینکه اتحادیه اوراسیا نیز می‌تواند نمونه دیگری برای استفاده از پیمان‌پولی چندجانبه باشد، گفت: زمانی که ایران تازه وارد اتحادیه اوراسیا شده بود، بنده به‌عنوان مشاور رییس جمهور، پیشنهاد کردم که برای استفاده از این ظرفیت یک حساب مشترک برای تسویه‌حساب طراحی شود. بدین ترتیب که تمام کشور‌های عضو اوراسیا حساب‌های مشخصی در ایران داشته باشند که کسری و مازاد تراز تجاری بین ایران و سایر کشور‌های عضو اوراسیا از طریق آن تسویه شود.
وی با بیان اینکه در آن زمان بانک مرکزی بنا به استدلالی این مساله را نپذیرفت، افزود: ذهنیت بانک مرکزی در رابطه با اوراسیا این بود که احتمال دارد با این کار تعاملات بانکیِ محدود موجود میان ایران و روسیه متوقف شود و مشکلاتی به وجود بیاورد. البته بنده این صحبت را پذیرفتم چراکه به‌نظر منطقی بود که اگر حجم تبادلات بانکی در حد قابل‌توجهی باشد، باید نسبت به تغییر شرایط محتاط بود.
سیف در ادامه اظهار کرد: در رابطه با شانگهای و بریکس نیز چنین ایده‌ای را مطرح کردم. توافقات و تبادلات اقتصادی و تجاری در شانگهای و بریکس نیز می‌تواند در زمینه توسعه مطرح شود اما با توجه به اینکه اغلب کشور‌های عضو این سازمان‌ها مشکلی در حوزه روابط پولی و بانکی ندارند، باید ببینیم از چه طریقی می‌توانیم آنها را ترغیب کرده و تفاهم ایجاد کنیم.
نقش سایر نهاد‌ها در توافقات پولی و بانکی با کشور‌ها
رییس کل پیشین بانک مرکزی در پایان با اشاره به موفقیت‌های اخیر بانک مرکزی در گسترش روابط پولی و بانکی با سایر کشور‌ها به‌ویژه روسیه، تاکید کرد: به‌نظر بنده تلاش‌هایی که بانک مرکزی در این راستا انجام داده به نتایج مثبتی منجر شده و این راه باید ادامه داشته باشد اما این نکته نیز مهم است که تنها بانک مرکزی مسوول این کار نیست. حمایت دولت و همکاری نهاد‌هایی مثل وزارت خارجه و سایر دستگاه‌های اقتصادی نقش مهمی در این زمینه دارد.