مقاصد تجاری آب رفت!

گروه بازرگانی- ایران، به عنوان کشوري با پیشینه غنی در تولید محصولات کشاورزي و منابع طبیعی متنوع، از دیرباز جایگاه برجسته‌اي در تجارت محصولات کشاورزي در منطقه غرب آسیا داشته است. در این میان، صادرات محصولات کشاورزي،
علاوه بر نقش‌آفرینی در تامین امنیت غذایی، سهم بسزایی در تامین منابع ارزي کشور و پایداري اقتصادي بخش کشاورزي ایفا می‌کند. با این حال، تمرکز صادرات ایران بر تعداد محدودي از مقاصد و تنوع اندك بازارهاي صادراتی، چالشی جدي براي رشد پایدار این حوزه ایجاد کرده است. در سال‌هاي اخیر، تغییرات اقلیمی، محدودیت‌هاي تجاري و رقابت فزاینده در بازارهاي بین‌المللی، صادرات محصولات کشاورزي ایران را با چالش‌هاي متعددي روبه‌رو کرده است.
از سوي دیگر، ظهور بازارهاي نوظهور و تقاضاي جهانی براي محصولات کشاورزي با کیفیت، فرصتی
بی بدیل براي توسعه و تنوع بخشی به بازارهاي صادراتی کشور فراهم کرده است. شناسایی این فرصت ها و چگونگی بهره‌گیري از آنها نیازمند بررسی‌هاي عمیق و ارائه سیاست‌هاي کارآمد است. در همین راستا کمیسیون کشاورزی اتاق ایران در گزارشی که چکیده آن را در پیش رو می‌خوانید با عنوان آسیب‌شناسی مقاصد صادراتی محصولات کشاورزی ایران، ضمن بررسی تجارت حوزه کشاورزی، محدودیت شدید در مقاصد صادراتی را یکی از ریسک‌های بزرگ در این حوزه برآورد کرده است.
وابستگی متقابل
همگام با افزایش جمعیت کشورها تامین نیازهاي غذایی ساکنین یک کشور تنها با تکیه بر پتانسیل‌ها و منابع پایه تولید در آن منطقه امکان‌پذیر نبوده است. از این رو نقش تجارت محصولات کشاورزي به‌تدریج پررنگ و پررنگ‌تر شد به طوري که در حال حاضر تامین امنیت غذایی جامعه جهانی بدون اتکا به تجارت محصولات کشاورزي امکان‌پذیر نیست..بخش کشاورزي در کشور ایران از سابقه طولانی برخوردار بوده و کشور ایران به عنوان یکی از کشورهایی که از پتانسیل بالاي تولید محصولات کشاورزي در منطقه غرب آسیا برخوردار بوده نقش قابل‌توجهی در تامین امنیت غذایی کشورهاي این منطقه داشته است. با توجه به این مساله محصولات کشاورزي ایران به کشورهاي مختلفی در سطح منطقه و جهان صادر می‌شد و این روند تا سالیان اخیر نیز ادامه داشت. وجود مقاصد تجاري متعدد از جمله عواملی است که می‌تواند به ثبات و پایداري درآمد کشاورزان و رشد و توسعه بخش کشاورزي و همچنین تامین منابع ارزي در سایر بخش‌ها کمک کند. از این رو بررسی روند تغییرات مقاصد صادراتی محصولات کشاورزي داراي اهمیت است.
نتایج بررسی صورت گرفته حاکی از این است که بخش عمده‌اي از کشورهاي مقصد صادرات محصولات کشاورزي ایران محدود به دو قاره آسیا و اروپاست و کشورهاي قاره‌هاي آمریکا، آفریقا و اقیانوسیه مقصد صادرات کالاهاي کشاورزي ایران نیست و این مناطق تنها سهم اندکی از ارزش صادرات محصولات کشاورزي ایران را به خود اختصاص داده‌اند.
محدود به منطقه
بررسی جزئی‌تر نشان می‌دهد که بخش اصلی از مقاصد صادراتی کالاهاي کشاورزي ایران محدود به کشورهاي منطقه خاورمیانه و CIS است و از کشورهاي این مناطق جغرافیایی نیز سهم همسایگان به‌ویژه همسایگانی که داراي مرز زمینی با ایران هستند بسیار بیشتر است. از میان کشورهاي همسایه نیز سه کشور عراق، افغانستان و امارات متحده عربی مهم‌ترین مقاصد صادرات کالاهاي کشاورزي ایران از منظر ارزش به حساب می‌آیند. بررسی مقاصد صادراتی محصولات کشاورزي ایران حاکی از محدودیت شدید مقاصد صادراتی بوده و بخش عمده‌اي از صادرات نیز محدود به سه کشور عراق، امارات متحده عربی و افغانستان شده است.
این مساله ریسک صادرات محصولات کشاورزي را به‌شدت افزایش می‌دهد به طوري که وضع قوانین محدود‌کننده واردات توسط هر یک از این سه کشور به‌ویژه کشور عراق می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیري را بر صادرات محصولات کشاورزي درپی داشته باشد. با توجه به این مساله گسترش مقاصد صادراتی از طریق توسعه زیرساخت‌هاي تجاري مانند زیرساخت‌هاي حمل‌و‌نقل، کاهش قوانین تجاري مانند حذف قوانین مربوط به پیمان‌سپاري ارزي، ایجاد زیرساخت‌هاي مناسب براي تامین استانداردهاي بهداشتی و بسته‌بندي محصولات کشاورزي، حذف محدودیت‌هاي ناشی از تحریم‌ها و نقل‌وانتقال منابع مالی می‌تواند به گسترش هرچه بیشتر مقاصد صادراتی کشور افزایش صادرات محصولات کشاورزي و ارتقای درآمدهاي این بخش از محل صادرات کمک کند.
اهمیت غیرقابل انکار
در ایران نیز بخش کشاورزي از جمله مهم‌‌ترین بخش‌هاي اقتصادي به حساب می‌آید و همواره در برنامه‌هاي پنج ساله توسعه اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی بر توسعه و ارتقای این بخش تاکید شده است. در واقع بخش کشاورزي به دلیل داشتن نقش حیاتی در تامین غذاي مورد نیاز کشور و تقویت امنیت غذائی و حفظ منابع طبیعی و ایجاد اشتغال یکی از بخش‌هاي مهم اقتصاد کشور محسوب می‌شود. این بخش به لحاظ ظرفیت ارتقای بهره‌برداري مناسب از منابع و عوامل تولید از جمله اراضی مستعد کشاورزي، اقلیم‌هاي متنوع آب‌وهوایی، منابع طبیعی و ذخایر غنی ژنتیکی می‌تواند جایگاه مناسب‌تري در اقتصاد کشور داشته و نقش موثري در تقویت امنیت غذایی و صادرات غیرنفتی ایفا کند.
بخش کشاورزي با دارا بودن سهم 7/‏17‌درصدي اشتغال، 8‌درصدي از تولید ناخالص داخلی اقتصاد و 2/‏14درصدي از درآمد ارزي صادرات غیرنفتی، از پتانسیل مناسبی در توسعه اقتصاد کشور برخوردار بوده و نیازمند توجه سیاستگذاران و برنامه‌ریزان کلان اقتصادي است. از سوي دیگر مجموعه عواملی از قبیل دسترسی محدود به سرمایه، عدم بهره‌گیري از فناوري‌هاي نوین و ماشین‌ها و تجهیزات پیشرفته، بهره‌وري پایین عوامل تولید، کوچک و پراکنده بودن اراضی و وجود مخاطرات طبیعی تولیدات کشاورزي را با چالش‌هاي جدي مواجه ساخته که منجر به افزایش هزینه‌هاي تولید و کاهش راندمان اقتصادي در این بخش شده است. همچنین عدم توجه کافی به رعایت موضوعات زیست محیطی و محدودیت منابع کمیاب، توسعه پایدار بخش کشاورزي را تهدید می‌کند.
اثر استراتژيک
با توجه به اینکه بخش کشاورزي در ایران همواره به عنوان بخشی اثرگذار در استراتژي توسعه کشور محسوب می‌شده و با در نظر گرفتن این مساله که ایجاد تنوع در فعالیت‌هاي کشاورزي و بازارهاي صادراتی می‌تواند به پیشبرد هر چه بهتر استراتژي توسعه اقتصادي کشور کمک کند لذا در این مطالعه تلاش شده است که مقاصد صادراتی کالاهاي کشاورزي و میزان تنوع بازارهاي صادرات محصولات کشاورزي ایران مورد ارزیابی قرار گیرد و در ادامه با آسیب‌شناسی شرایط موجود، راهکارهایی براي ارتقای تنوع مقاصد صادراتی محصولات کشاورزي ارائه شود.
رشد بخش کشاورزي به عنوان یکی از بخش‌هاي اصلی اقتصاد کشور همواره یکی از اهداف اساسی برنامه‌هاي توسعه اقتصادي کشور بوده و خودکفایی در تولید محصولات غذایی و رشد صادرات این بخش در مقابل کاهش میزان واردات به عنوان شاخصی براي توسعه این بخش در نظر گرفته شده است. علاوه بر این، رشد و توسعه صادرات بخش کشاورزي به عنوان منبعی براي تامین نیاز سایر بخش‌ها به ارز خارجی در نظر گرفته می‌شد و افزایش صادرات در این بخش همواره مورد توجه سیاستگذاران بوده است.
با این وجود صادرات محصولات کشاورزي مسیر پرنوسانی را طی کرده است. بررسی روند بلندمدت صادرات محصولات کشاورزي از منظر ارزش نشان می‌دهد که در بین سال‌هاي 1380 تا 1393 ارزش صادرات محصولات به طور کلی روندي صعودي را ثبت کرده و از حدود یک میلیارد دلار در ابتداي دوره بررسی به بیش از 8/‏6‌ میلیارد دلار در سال 1393 رسیده است اما پس از سال 1393 این روند افزایشی متوقف شده است و به‌تدریج روندي روبه نزول و همراه با نوسانات بیشتر را به ثبت رسانده است. بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد که ارزش صادرات این محصولات از 3/‏6‌میلیارد دلار در سال 1395 به حدود 2/‏5 میلیارد در سال 1401 کاهش یافته و پس از آن در انتهاي دوره بررسی مجددا به 3/‏6‌میلیارد دلار رسیده است. این روند در شکل 1 نمایش داده شده است.
روند پرتلاطم
روند رشد ارزش صادرات محصولات کشاورزي بین سال‌هاي 1381 تا 1402 در شکل 2 نمایش داده شده است. بیشترین میزان رشد ارزش صادرات محصولات کشاورزي با 9/‏42‌درصد مربوط به سال 1384 بوده است و پس از آن در سال‌هاي 1385 و 1382 با رشد 4/‏40 و 8/‏36درصد شاهد بیشترین میزان رشد ارزش صادرات محصولات کشاورزي بوده‌ایم. از سوي دیگر کمترین میزان رشد ارزش صادرات محصولات کشاورزي ایران با منفی6/‏14 مربوط به سال 1400 بوده است و پس از آن رشدهاي منفی 14 و منفی 1/‏10‌ به ترتیب در سال‌هاي 1392 و 1383 به ثبت رسیده است.
بررسی روند نرخ رشد ارزش صادرات محصولات کشاورزي نشان می‌دهد که در بخش قابل توجهی از سال‌هاي دهه 90 ارزش صادرات محصولات کشاورزي نسبت به سال گذشته خود کاهش یافته است و تنها در دو سال ابتداي دهه 90 و همچنین سال‌هاي 1393 و 1402 شاهد افزایش ارزش صادرات نسبت به سال گذشته بوده‌ایم. بر خلاف دهه 80 و اوایل دهه 1400 در دهه 80 میزان صادرات به استثناي دو سال 1383 و 1387 نسبت به سال قبل از آن افزایش یافته است و می‌توان گفت که در دهه 80 شاهد رونق صادرات محصولات کشاورزي بوده‌ایم اما در ادامه شاهد افول صادرات محصولات کشاورزي از منظر ارزش هستیم.
ارزیابی جایگاه و اهمیت بخش کشاورزي در صادرات کشور از طریق بررسی سهم بخش کشاورزي از کل صادرات غیرنفتی قابل بررسی است. در شکل 3 روند تغییرات ارزش صادرات کالاهاي غیرنفتی در کنار ارزش صادرات محصولات کشاورزي و سهم بخش کشاورزي از کل ارزش صادرات کالاهاي غیرنفتی نمایش داده شده است. بر این اساس روند رشد صادرات کالاهاي غیرنفتی با سرعت بیشتري افزایش یافته و از سوي دیگر روند رشد ارزش صادرات محصولات کشاورزي به طور نسبی از سرعت رشد کمتري برخوردار است. در نتیجه سهم بخش کشاورزي از صادرات کالاهاي غیرنفتی به‌تدریج کاهش یافته است.
سهم براساس ارزش
بررسی دقیق‌تر شکل 3 نشان می‌دهد که سهم ارزش صادرات کالاهاي کشاورزي از کل صادرات غیرنفتی در ابتداي دوره بررسی در حدود 24‌درصد در سال 1380 روندي افزایشی را طی کرده و در سال 1382 به 4/‏26درصد افزایش یافته است که نشان‌دهنده بیشترین سهم صادرات کالاهاي کشاورزي از صادرات کالاهاي غیرنفتی محسوب می‌شود اما در ادامه شاهد روند نزولی این متغیر بوده‌ایم به طوري که مقدار این متغیر از 4/‏26‌درصد در سال 1382 به 7/‏9درصد در سال 1401 رسیده است که این مساله موید کاهش اهمیت بخش کشاورزي از صادرات غیرنفتی کشور بوده است. در دهه‌90 بیشترین سهم ارزش صادرات کالاهاي کشاورزي از صادرات کالاهاي غیرنفتی با 9/‏18‌درصد مربوط به سال 1391 بوده است و پس از آن همواره شاهد کاهش این سهم بوده‌ایم و حتی کاهش شدید ارزش صادرات کالاهاي غیرنفتی در سال 1398 نتوانسته از کاهش سهم صادرات کالاهاي کشاورزي جلوگیري به عمل آورد.
چه باید کرد؟
با توجه به موارد فوق می‌توان پیشنهادات زیر را به منظور توسعه مقاصد صادراتی محصولات کشاورزي کشور ارائه کرد. در مرحله نخست افزایش تولید محصولات رقابت‌پذیر و ارزان قیمت از طریق افزایش سرمایه‌گذاري در فرآیندهاي تولید که باعث ارتقای بهره‌وري و کاهش هزینه تولید محصولات شود می‌تواند در نهایت به ارتقای صادرات محصولات کشاورزي و گسترش مقاصد صادرات کالاهاي کشاورزي منجر شود. مورد بعد اینکه آگاه کردن صادرکنندگان محصولات کشاورزي از استانداردها و مقررات بهداشتی کشورهاي هدف و انطباق با آنها می‌تواند منجر به افزایش تعداد مقاصد صادرات کالاهاي کشاورزي شود. به علاوه تلاش براي ایجاد روابط اقتصادي و مشارکت در قراردادهاي تجارت دوجانبه و چندجانبه از طریق کاهش هزینه صادرات کالاها (کاهش تعرفه‌هاي صادراتی) و قیمت تمام شده می‌تواند منجر به ایجاد مزیت‌هاي رقابتی براي کالاهاي کشاورزي ایران شده و در نهایت مقاصد صادراتی کشور به واسطه حضور در این توافقنامه‌ها افزایش یابد.
سرمایه‌گذاري در صنایع تبدیلی و تکمیلی محصولات کشاورزي علاوه بر ایجاد ارزش افزوده براي محصولات تولیدي می‌تواند به رعایت استانداردهاي بهداشتی کشورهاي مقصد کمک کرده و زمینه را براي گسترش مقاصد صادراتی فراهم آورد. لازم به ذکر است حذف قوانین دست‌وپاگیر تجاري مانند قوانین مربوط به تعهدسپاري ارزي، محدودیت‌هاي متعدد و خلق‌الساعه تجاري و امثال آن می‌تواند به تسهیل تجارت محصولات کشاورزي و توسعه این فعالیت و همچنین حفظ و توسعه بازارهاي صادراتی کشورمان کمک کند. ایجاد زیرساخت‌هاي مناسب حمل‌و‌نقل مانند پایانه‌هاي تجاري و فرودگاه‌ها و بنادر و متناسب‌سازي آنها براي صادرات محصولات کشاورزي نقش پررنگی در حفظ کیفیت محصولات کشاورزي ایفا می‌کند و امکان صادرات محصولات کشاورزي به سایر کشورها را فراهم می‌آورد. در پایان نیز لازم به ذکر است تلاش براي رفع تحریم‌هاي اقتصادي و فراهم آوردن امکان انتقال منابع مالی نیز می‌تواند نقش پررنگی در توسعه صادرات محصولات کشاورزي و همچنین گسترش مقاصد صادراتی کالاهاي کشاورزي ایفا کند.