موانع اقتصادی بندر چابهار

گروه فرهنگ‌وگردشگری- بندر چابهار به سبب اتصال به آب‌های آزاد جهان، فرصت‌های ویژه‌ای در زمینه تجارت، بازرگانی، ترانزیت، کشاورزی و گردشگری دارد که در صورت بهره‌گیری مناسب می‌تواند زمینه را برای پویایی اقتصاد کشور فراهم آورد.
باوجود تمام مزایای منحصر‌به‌فرد چابهار، آنطور که مقاله اخیر اندیشکده استیمسون مطرح می‌کند تحریم‌های آمریکا، قرار گرفتن ایران در لیست سیاه توسط گروه ویژه اقدام مالی (اف‌ای‌تی‌اف) و دسترسی نداشتن کشور به سیستم پرداخت‌های بین‌المللی الکترونیکی سوئیفت، مانع جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی و توسعه اقتصاد این بندر جنوبی ایران شده است.
از سوی دیگر رقابت منطقه‌ای بنادر کشورهای همسایه و سیاست‌های چین و آمریکا در مواجهه با ایران، بحث توسعه اقتصادی چابهار و جذب سرمایه‌گذار به این بندر جنوبی را بسیار پیچیده و حساس کرده است.
مزایای ویژه بندر چابهار
بندر چابهار به سبب نزدیکی به کشورهای پرجمعیت هند، پاکستان، افغانستان، کشورهای آسیای میانه و حاشیه خلیج‌فارس و دریای عمان (به عنوان بزرگ‌ترین منابع انرژی جهان) و نیز به سبب دسترسی آسان به سرزمین اصلی ایران از بزرگ‌ترین فرصت‌ها و مزیت‌ها برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی برخوردار است.
ارتباطات چندسویه و حمل‌و‌نقل چندبعدی چابهار از طریق هوا، زمین و دریا و قرار گرفتن در نزدیک‌ترین مسیر به بازارهای جهانی از جمله مزایای این بندر است.
بندر چابهار نسبت به بنادر مجاور در کشورهای همسایه نیز مزیت‌های رقابتی متعددی دارد. ترانزیت کالا از طریق بندر چابهار نسبت به بندر گوادر پاکستان رقابتی‌‌‌تر و به‌‌‌صرفه‌‌‌تر است.
درواقع اتصال گوادر به کشورهای آسیای میانه و افغانستان به دلیل ناهمواری‌‌‌های گسترده و مناطق کوهستانی شمال پاکستان، سخت‌‌‌تر و هزینه‌‌‌برتر است.
افزون بر این به سبب بهای پایین انرژی در ایران، بندر چابهار نسبت به گوادر از نظر انرژی‌‌‌ هم به‌‌‌صرفه‌‌‌تر است. همچنین موقعیت شبه‌‌‌جزیره‌‌‌ای بندر گوادر موجب شده این بندر محدودیت توسعه‌‌‌ داشته باشد؛ در حالی که بندر چابهار زمین‌های بایر زیادی برای ایجاد زیرساخت‌ها و توسعه در اختیار دارد و در رابطه با تامین فضا محدودیت خاصی ندارد.
قرارداد با هند برای توسعه چابهار
در ماه می، سارباناندا سونووال وزیر بنادر کشتیرانی و آبراه هند، و مهرداد بذرپاش وزیر راه‌و‌شهرسازی ایران، قراردادی ۱۰ساله برای بهره‌برداری از بندر چابهار در دریای عمان در جنوب شرقی ایران امضا کردند. براساس این قرارداد، هند قرار است ۱۲۰‌میلیون ‌دلار برای توسعه زیرساخت‌های پایانه شهیدبهشتی در بندر سرمایه‌گذاری و ۲۵۰‌میلیون ‌دلار خط اعتباری به ایران اعطا کند.
هند این قرارداد را با هدف تقویت تجارت با افغانستان محصور در خشکی و کشورهای آسیای مرکزی منعقد کرد در حالی که می‌تواند با تجهیز و اجاره بندر چابهار به چندین هدف دیگر از جمله دور زدن چین، رقابت با بندر گوادر پاکستان و تاثیرگذاری بر افغانستان دست یابد. با این حال، چالش‌ها از جمله تحریم‌های اقتصادی ایالات متحده و تنش‌های احتمالی با چین و پاکستان با وجود روابط خوب آنها با تهران، همچنان باقی است.
مانعی به نام تحریم
آنطور که مقاله اندیشکده استیمسون ذکر می‌کند، یکی از موانع اصلی توسعه اقتصادی چابهار و جذب سرمایه‌گذار، تحریم‌های مورد حمایت ایالات متحده علیه ایران، از جمله قرار گرفتن ایران در لیست سیاه توسط گروه ویژه اقدام مالی (اف‌ای‌تی‌اف) و عدم دسترسی ایران به سیستم پرداخت‌های بین‌المللی الکترونیکی سوئیفت است.
ایران همچنین از انجام معاملات دلاری منع شده است. مسعود پزشکیان، رییس‌جمهور جدید تا حدودی در مورد این موضوعات تبلیغاتی داشت و باید در عمل دید که چگونه وعده‌های خود را پی می‌گیرد.
از طرفی، موانع لجستیکی نیز وجود داشته است؛ مانند تاخیر ایران در تکمیل دوخط ریلی چابهار-زاهدان و رشت-آستارا که برای انتقال محموله از بندر و اتصال به کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال-جنوب ضروری بوده است.
ابهامات درخصوص چین
مقاله اندیشکده استیمسون معتقد است که پرسش دیگر مربوط به چین است. در سال ۲۰۲۱، چین و ایران یک قرارداد مشارکت ۲۵ساله به ارزش ۴۰۰‌میلیارد‌ دلار امضا کردند. این موضوع به این گمانه زنی دامن زد که چین در چابهار یا در چابهار و گوادر سرمایه‌گذاری خواهد کرد که تنها حدود ۱۰۰مایل از هم فاصله دارند. از آنجایی که هند تنها در اسکله شهیدبهشتی و پایانه شهید کلانتری در چابهار سرمایه‌گذاری کرده است، جا برای دخالت چینی‌ها در چابهار وجود دارد.
با این حال، تاکنون، تهران از حمایت احتمالی پکن برخوردار نشده است. چین از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۲ تنها ۶۱۸‌میلیون ‌دلار در پروژه‌های ایران سرمایه‌گذاری کرده که عمدتا در بخش ساخت‌و‌ساز بوده است. در همین حال، چین 5/22‌میلیارد‌ دلار در عربستان سعودی، ۱۳‌میلیارد‌ دلار در عراق، 6/4‌میلیارد‌ دلار در کویت، 8/1‌میلیارد‌ دلار در قطر، 3/19‌میلیارد‌ دلار در امارات متحده عربی و 5/2‌میلیارد‌ دلار در عمان سرمایه‌گذاری کرده است. حتی سرمایه‌گذاری چین در بحرین بیش از دوبرابر سرمایه‌گذاری در ایران بوده است.
ایران از مواضع دیپلماتیک چین نیز ناخرسند است. چین در دیدار اخیر با کشورهای عربی، بیانیه‌ای را امضا کرد که در آن کنترل ایران بر سه جزیره کوچک در خلیج‌فارس مورد مناقشه قرار گرفت، در حالی که امارات نیز مدعی است.
در همین راستا، ایران، سفیر چین در تهران را برای اعتراض احضار کرد، اما سخنگوی وزارت خارجه چین بر موضع پکن مبنی بر اینکه امارات و ایران باید اختلافات خود را از طریق مذاکره حل کنند، تاکید کرد.
رقابت چابهار و گوادر
از دیگر سو، رقابت چابهار و گوادر نیز شایان توجه است. چین متعهد به سرمایه‌گذاری ۶۲‌میلیارد دلاری در بندر گوادر شده است، در حالی که هند کمتر از ۵۰۰‌میلیون ‌دلار در چابهار سرمایه‌گذاری خواهد کرد. افزون بر این، ظرفیت‌های پیش‌بینی شده دو بندر به طور قابل‌توجهی متفاوت است. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ گوادر تا ۴۰۰‌میلیون تن بار در سال جابه‌جا کند که بسیار بیشتر از ظرفیت پیش‌بینی شده ۱۰ تا ۱۲‌میلیون تنی چابهار است. گوادر که در جنوب‌غربی پاکستان قرار دارد، قرار است از طریق شبکه‌ای از جاده‌ها، راه‌آهن و خطوط لوله به منطقه سین کیانگ در شمال‌غربی چین متصل شود.
در این میان، حمایت ضمنی ایالات متحده در مورد چابهار- در حالی که نیروهای آمریکایی هنوز در افغانستان بودند- نوساناتی داشته است، اما از زمان خروج ایالات متحده از آن کشور در سال ۲۰۲۱ و بازگشت کنترل طالبان، علاقه کمتری درخصوص چابهار از سوی آنها مشاهده شده است. چندساعت پس از امضای قرارداد هند با ایران، ودانت پاتل، معاون سخنگوی وزارت خارجه آمریکا به مقامات هندی هشدار داد که «هرکسی که به معامله تجاری با ایران فکر می‌کند باید از خطر احتمالی تحریم‌ها آگاه باشد.»
از سوی دیگر، ایالات متحده، چابهار را برای مقابله با طرح کمربند- جاده چین مفید می‌داند. آمریکا در تلاش است تا پروژه حمل‌ونقل بین‌المللی چین را که از طریق پاکستان به آسیای مرکزی، روسیه و کشورهای اروپایی گسترش می‌یابد، تضعیف و به حاشیه براند و از ابتکاراتی که از هند شروع می‌شود و از ایران و آسیای مرکزی تا اروپا گسترش می‌یابد، حمایت می‌کند. به همین دلیل، ایالات متحده ممکن است هر دستاورد اقتصادی ایران از چابهار را در آینده نادیده بگیرد.
اهمیت چابهار برای هند
آنطور که مقاله اندیشکده استیمسون ذکر می‌کند برای هند، چابهار می‌تواند به عنوان یک عامل محافظتی در برابر فشارهای اقتصادی ایالات متحده در نظر گرفته شود. هند با هدف تبدیل شدن به سومین اقتصاد بزرگ جهان تا پایان دهه، عضو بریکس و سازمان همکاری شانگهای است و با وجود تحریم‌های غرب به دلیل جنگ اوکراین، نفت روسیه را وارد می‌کند. هند همچنین به عملیات تحت رهبری آمریکا برای محافظت از کشتیرانی در دریای سرخ در برابر حملات حوثی‌های مرتبط با جنگ غزه نپیوست.
در سوی مقابل، ایران از هرگونه سرمایه‌گذاری خارجی استقبال می‌کند. ایران زیر بار تحریم‌ها قرار دارد، رتبه‌بندی پایینی از نظر بانک جهانی در رابطه با عملکرد لجستیکی دارد.
کشور در سال گذشته در این شاخص در بین ۱۳۹ کشور رتبه ۱۲۳ را به خود اختصاص داد که در بین همسایگان به جز افغانستان، پایین‌ترین رتبه را به خود اختصاص داد. حتی عراق با رتبه ۱۱۵ بالاتر از ایران قرار گرفت.
با توجه به این وضعیت، توسعه چابهار و جذب سرمایه‌گذار به این بندر جنوبی اهمیتی مضاعف می‌یابد و باید اذعان داشت که افزون بر مسائل اقتصادی و جذب سرمایه‌های خارجی، توسعه چابهار می‌تواند در زمینه استراتژیک و تاثیرگذاری بر معادلات قدرت جهان و ایجاد موازنه بین قدرت‌ها به نفع ایران هم تا حدود زیادی اثرگذار باشد. درواقع ایران در صورت بازی صحیح با ورق چابهار می‌تواند مانع زیاده‌خواهی قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای شده و شرایط را در منطقه تا حدود زیادی مطابق میل خود پیش ببرد.