میراث ناملموس؛ کلید احیای توریسم

گروه فرهنگ و گردشگری- در روزهای اخیر ثبت جهانی «جشن مهرگان»، «مهارت ساختن و نواختن رباب» و پیوستن مغولستان به پرونده جهانی نوروز، بار دیگر باعث شد که ظرفیت‌های بی‌بدیل کشور در زمینه میراث ناملموس فرهنگی برجسته شود.
ایران یکی از معدود کشورهایی است که به سبب تمدن باستانی و تاریخ ریشه‌داری که دارد، از ظرفیتی کم‌نظیر در حوزه میراث ملموس و ناملموس فرهنگی برخوردار است. کشورمان سال گذشته موفق شد با ثبت جهانی کاروانسراها تعداد آثار ملموس خود را در فهرست آثار یونسکو افزایش دهد و امروز از این حیث یکی از ۱۰ کشور نخست جهان است. ایران به لحاظ تعداد آثار ناملموس ثبت شده هم یکی از پنج کشور نخست جهان محسوب می‌شود و در این زمینه هم ظرفیتی قابل‌توجه دارد.
در خصوص اهمیت این ثبت‌های جهانی، معاون میراث فرهنگی کشور معتقد است این ثبت‌ها به معنای ایجاد اعتبار برای کشور است و به تعبیر وی ثبت آثار در یونسکو به‌مثابه دارایی ملت و کشور محسوب می‌شود.
باتوجه به تعداد بالای ثبت‌های جهانی ایران در حوزه میراث ملموس و ناملموس، به نظر می‌رسد در صورت برنامه‌ریزی صحیح، این ثبت‌ها می‌تواند تاثیر بسزایی در توسعه و گسترش توریسم داشته باشد.
در این گزارش، به بهانه ثبت جهانی «جشن مهرگان»، «مهارت ساختن و نواختن رباب» و پیوستن مغولستان به پرونده جهانی نوروز و به بررسی این میراث ناملموس و ظرفیت‌های آنها در زمینه توسعه گردشگری پرداختیم.
شاخصه‌های جشن مهرگان و اهمیت ثبت جهانی آن
«جشن مهرگان» در ایران جز در معدود جوامع زرتشتیان، در نقاط دیگر کشور برگزار نمی‌شود و تقریبا آیینی روبه فراموشی است و امید است که اقدامات موثری برای کمک به حفظ آن انجام گیرد.
جغرافیای این عنصر در مناطق روستایی شمال ایران، به‌ویژه در استان‌های گیلان، مازندران و گلستان و اجتماعات متعلق به زرتشتیان در استان‌های تهران، یزد، فارس، کرمان، سیستان‌وبلوچستان، البرز و خوزستان اعلام شده است.
در پرونده این عنصر آمده است:‌ مهرگان یا جشن مهر یکی از مراسم و جشن‌های ایران است که با اعتدال پاییزی پیوند داشته و در روزهای آغازین فصل پاییز برگزار می‌شود.
در جشن مهرگان، مردم با یکدیگر دیدار می‌کنند، غذاهای ویژه‌ای می‌پزند و به تبادل هدایا می‌پردازند. همچنین در برخی مناطق، مراسمی مانند موسیقی نیز در این جشن برگزار می‌شود.
در ادبیات فارسی نیز اشاره‌های زیادی به مهرگان وجود دارد که نشان‌دهنده اهمیت این جشن در فرهنگ و تاریخ ایران است. ایرانیان مهرگان را به‌عنوان یک جشن فرهنگی گرامی می‌دارند و آن را با برگزاری مراسم خاصی جشن می‌گیرند.
آداب و رسومی که در طول این مراسم انجام می‌شود، براساس اعتقادات اجراکنندگان آن منطقه خاص است. هم مسلمانان و هم زرتشتیان در آیین برپایی سفره جشن مشترکند. هر دو جوامع غذاهای مختلفی را مانند آجیل، شیرینی و نوشیدنی‌های خاص تهیه و سرو می‌کنند. موسیقی می‌نوازند و آواز می‌خوانند. هم مردان و هم زنان در انجام این مراسم نقش دارند.
به دلیل شرایط آب‌وهوایی تعیین‌کننده، خوراکی‌های سفره مهرگان ازجمله؛ انار، هندوانه، گلابی، لیموترش، انگور، خواربار، سیب، برنج و گندم است.
به نظر می‌رسد باتوجه به ثبت جهانی این آیین، در صورت برنامه‌ریزی صحیح، معرفی این جشن از طریق رسانه‌ها و برگزاری رویدادهای مرتبط برای برپایی جشن مهرگان، می‌توان به جذب گردشگران داخلی و بین‌المللی با استفاده از ظرفیت جشن مهرگان امیدوار بود.
اهمیت ثبت جهانی ساختن و نواختن رباب
یکی دیگر از ثبت‌های جهانی اخیر ایران در حوزه میراث ناملموس، ثبت جهانی «مهارت ساختن و نواختن رباب» بود.
این پرونده با مشارکت کشورهای ایران، افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان تهیه و تدوین شد. رباب با نام پارسی «رواوه» بیش از یک‌هزار سال قدمت دارد.
در توضیح پرونده «هنر ساختن و نواختن رباب» آمده است: رباب، یک ساز بسیار زیبا در فرهنگ موسیقی ایرانی است که نقش مهمی در حفظ و ترویج هنر موسیقی در ایران دارد. این ساز، بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی جامعه ایران است که حامل سنت‌های مردم بوده و از طریق موسیقی، جشن‌ها و آیین‌ها، جوامع گوناگون را به یکدیگر پیوند می‌دهد.
این ساز به‌عنوان عنصری وحدت‌بخش، همبستگی را تقویت کرده، پیوندهای اجتماعی را استحکام می‌بخشد و تبادل فرهنگی را ترویج می‌دهد.
بدنه رباب بیشتر از تنه‌های خشک شده درخت توت تشکیل شده است. روش‌های پایدار در ساخت این ساز نیز به رفاه جامعه و پویایی فرهنگی کمک می‌کند.
این عنصر به‌عنوان پایه‌ای از موسیقی آبا و اجدادی برای جوامع و مردم محلی به‌شمار می‌رود و در بین نوازندگان محلی و مقامی ایران از احترام بالایی برخوردار است. همچنین، این عنصر در موسیقی سنتی ایران و ارکستر ملی به طور گسترده اجرا می‌شود.
رباب و آداب و رسوم آن در شرق ایران، به ویژه در جوامع افغانی، بلوچ، زابلی (سیستانی)، خراسانی، نقش‌بندی، چشتی، قادری و سهروردیه مولفه فرهنگی مهمی است.
اهمیت اضافه شدن کشورها به پرونده نوروز
در روزهای اخیر آیین نوروز با الحاق مغولستان به پرونده نوروز در کمیته بین‌الدولی میراث‌فرهنگی یونسکو در پاراگوئه برای بار سوم در فهرست یونسکو به ثبت رسید. بدیهی است که بزرگ شدن دایره کشورهایی که آیین نوروز در آنها پاس داشته می‌شود و تاکید بر آن در یونسکو، گواهی بر اهمیت این اثر ناملموس و وسعت و دامنه فرهنگ ایرانی در عرصه جهانی است.
نوروز باستانی با قدمتی بیش از 2500 سال، جشن و آیین فراگیر سرزمین‌های حوزه فرهنگ ایرانی است که به لحاظ تاریخی نیز از کهن‌ترین مشترکات مردمان ساکن این سرزمین است. گستره جغرافیایی نوروز از چین تا مدیترانه کشیده شده و پیشینه تاریخی آن نیز سبب شده تا در طول زمان با اندیشه‌ها، آرمان‌ها و جهان‌بینی‌های گوناگون درآمیزد و امروزه در هر نقطه‌ای از این پهنه جغرافیایی به شکلی درآید که در ریشه یکی است.
ارزش‌هایی چون صلح و همبستگی، دوستی، تنوع فرهنگی، سبک زندگی سالم و نوزایی محیط زندگی در طول ‌هزاران سال توسط این آیین ترویج و از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و می‌شود که در نتیجه منجر به احترام به طبیعت و نیز احترام متقابل میان فرهنگ‌ها می‌شود.
این آیین کهن نخستین‌بار در سال ۱۳۸۸ با مشارکت هفت کشور ایران، آذربایجان، هند، قرقیزستان، پاکستان، ترکیه و ازبکستان در سال ۱۳۹۵ برای بار دوم با الحاق ۵ کشور افغانستان، عراق، قزاقستان، تاجیکستان و ترکمنستان و در اجلاس سال جاری با الحاق کشور مغولستان به این پرونده، برای بار سوم در فهرست یونسکو به ثبت رسید.
کشورهای مشارکت‌کننده در پرونده نوروز شامل ایران، افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان، آذربایجان، ترکیه، پاکستان، هندوستان، عراق و مغولستان هستند.
اهمیت گسترش دامنه ثبت جهانی نوروز به حدی بوده که سیدرضا صالحی‌امیری هم در پیامی به مناسبت الحاق مغولستان به پرونده آیین نوروز در یونسکو پیامی رسمی داده است.
در پیام وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آمده است: «پیوستن کشور مغولستان به میراث ‌جهانی نوروز نشان‌دهنده ظرفیت تمدنی ایران بزرگ است. ثبت ‌جهانی نوروز مقیاس فرهنگ نوروز را از سطح ملی و منطقه‌ای به معیار جهانی تبدیل کرد. جایگاه جهانی نوروز هم برای کشور ایران و هم کشورهای همسایه ظرفیتی پایدار در جهت تقویت صلح و پایداری امروز جهان است. در حقیقت نوروز پیوند‌دهنده فرهنگ مشترک اقوام ایرانی درون کشور به عنوان وحدت ملی، در مقیاس منطقه‌ای پیوند‌دهنده میراث معنوی مشترک ۱۳ کشور حوزه غرب آسیا و در مقیاس جهانی، ثبت سرمایه فرهنگی بی‌نظیر و تمدنی این منطقه مهم جهانی است.»
در نهایت باتوجه به اقدامات مثبت انجام گرفته در زمینه ثبت‌های جهانی، حال انتظار می‌رود که در گام بعدی با معرفی این میراث در رسانه‌های داخلی و بین‌المللی، زمینه برای جذب گردشگر و توسعه صنعت توریسم کشور فراهم شود.