ناترازی در نوآوری

«جهان‌صنعت»- علی معصومی، دبیرکل انجمن تحقیق و توسعه و نوآوری صنایع و معادن ایران در یک نشست خبری ضمن تشریح جزئیات شانزدهمین همایش تحقیق و توسعه در صنعت و معدن از «ناترازی میان اکوسیستم نوآوری و اکوسیستم تولید کشور» پرده برداشت و راهکار برون‌رفت از این معضل که منجر به دامن زدن ناترازی‌های متعدد در اقتصاد و صنعت شده است را ساماندهی و یکپارچه شدن سیستم‌های موجود، منابع مالی و منابع انسانی موجود، روش‌ها و فرآیندهای مرتبط با تحقیق و توسعه معرفی کرد.
معصومی با اشاره به 27سال قدمت انجمن تحقیق و توسعه و نوآوری صنایع و معادن ایران اظهار کرد: در این دوره تا کنون 16 همایش تحقیق و توسعه صنایع و معادن برگزار شده است. کنفرانس مدیریت نوآوری و جشنواره جوایز بین‌المللی تحقیق و توسعه را نیز هر کدام سه بار برگزار کرده‌ایم. به این ترتیب در این دوره 27ساله تقریبا هر سال یک رویداد در زمینه‌های مختلف داشته‌ایم.
او با بیان اینکه در این انجمن بر «تحقیق و توسعه و نوآوری صنایع و معادن» متمرکز هستیم، اظهار کرد: این انجمن دست‌کم سه تفاوت عمده با سایر تشکل‌های بخش خصوصی دارد. اولین ویژگی متمایزکننده این است که محوریت فعالیت این انجمن «تحقیق و توسعه و نوآوری» است که مساله‌ای عام به‌شمار می‌رود و همه صنایع و معادن کشور با آن پیوند دارند و درگیر هستند. از این رو است که از تمام رشته فعالیت‌های صنعتی و معدنی در انجمن تحقیق و توسعه نوآوری صنایع و معادن ایران اعم از غذایی، دارویی، فولاد، پتروشیمی، معاون مختلف و… عضویت دارند. ویژگی دوم این است که بنگاه‌های صنعتی و معدنی سراسر کشور در این انجمن عضو هستند. ویژگی متمایز کننده سوم اما این است که از شرکت‌های خیلی کوچک (استارتاپ‌ها و دانش‌بنیان‌ها) چند نفره تا شرکت‌های خیلی بزرگ (با 20 تا 30‌هزار نفر نیروی انسانی) فعال در رشته‌های مختلف در انجمن تحقیق و توسعه و نوآوری عضو هستند. این ویژگی‌ها رسالت انجمن ما را سنگین‌تر کرده است چراکه باید به مسائل تمام رشته فعالیت‌های صنعتی و معدنی و تمام ابعاد آن توجه کرده و تمرکز داشته باشد. از همین‌رو است که در زمینه‌های متفاوتی در حال فعالیت هستیم. در حوزه اطلاع‌رسانی و انتشارات، فصلنامه و خبرنامه الکترونیک داشتیم و الان در شبکه‌های مجازی فعال هستیم و هر روز، گزارش‌های روز جهان را ترجمه و تحلیل می‌کنیم و در شبکه‌های خودمان انتشار می‌دهیم. در حوزه آموزش نیز فعال هستیم. دوره‌های آموزشی در زمینه مدیریت تحقیق و توسعه و مدیریت نوآوری برای کل صنعت و معدن کشور برگزار می‌کنیم. در حوزه زیرساخت‌ها به‌ویژه در بحث تقویت حمایت‌های دولت از تحقیق و توسعه در صنعت و معدن فعال هستیم. دنبال این بودیم که قانون حمایت از تحقیق و توسعه صنعت و معدن را به تصویب مجلس برسانیم که در مجلس قبلی در مرحله طرح باقی ماند و امیدواریم بتوانیم در مجلس جدید این موضوع را پیگیری کنیم اما در همان مقطع زمانی موفق شدیم چند ماده قانونی را در قانون جهش تولید دانش‌بنیان قرار بدهیم که خوشبختانه شامل حال واحدهای صنعتی و معدنی غیردانش‌بنیان شد به گونه‌ای که این70 تا 80‌هزار واحد می‌توانند از این قانون استفاده کنند و از اعتبار مالیاتی بهره‌مند شوند.
همایش‌ها و کنفرانس‌های سالانه به نوعی محل ارائه گزارش عملکرد برای اعضاست، مطرح کردن رویکردهای جدید در تحقیق و توسعه است و از طریق برگزاری نشست‌هایی که در این همایش انجام می‌دهیم، دنبال این هستیم که همفکری، هم‌افزایی کنیم و بخش دولت را با بخش خصوصی و دانش‌بنیان در حوزه تحقیق و توسعه هماهنگ کنیم.
محور اصلی همایش شانزدهم
محور اصلی همایش امسال، «اکوسیستم نوآوری، اکوسیستم تولید و هم‌افزایی برای جهانی شدن» است. در اکوسیستم نوآوری ظرفیت‌های زیادی داریم. از استادان، دانشجویان تحصیلات تکمیلی گرفته تا استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان و نهادهای علمی و اجرایی که در بدنه دولت وجود دارند و قوانین و حمایت‌هایی که داریم، همگی در زمره اکوسیستم نوآوری به‌شمار می‌روند. تلاش داریم کل این اکوسیستم نوآوری را در کنار اکوسیستم تولید ببینیم، به عبارتی ما ارتباط صنعت و دانشگاه را تقویت و تعمیق کرده‌ایم. هدف این است که این دو اکوسیستم را هم‌افزا کنیم. این بحث فراتر از صنعت و دانشگاه است و به هماهنگی‌ها و همفکرهای زیادی نیاز دارد تا بتوانیم ظرفیت‌های اکوسیستم نوآوری را در اختیار اکوسیستم تولید قرار دهیم. الان اینگونه نیست و اتفاق‌ها به صورت موردی و جزیره‌ای رخ می‌دهد. نهادهای مختلفی در حال تلاش هستند. معاونت علمی، صندوق نوآوری، وزارت صمت و سایر وزارتخانه‌ها برنامه‌هایی دارند اما این تلاش‌ها باید یکپارچه شود. یعنی پس از تعریف اکوسیستم‌های نوآوری و تولید برای روش‌های تعامل و ارتباط میان این دو، یک سند جامع داشته باشیم و بگوییم در پنج سال آینده ارتباط این اکوسیستم به چه صورت است؟ به چه صورت باید باشد؟ به چه صورت باید ارزیابی شود؟ و به چه صورت باید توسعه یابد که بتوانیم بیشترین نتیجه را بگیریم و از دانشی که در کشور داریم، ثروت بیشتری تولید کنیم. کل داستان این است که «زنجیره دانش به ثروت»، یک زنجیره متکامل شود تا بتوانیم بهره‌وری این دو اکوسیستم را بالا ببریم. الان بالا نیست و شاید بتوان گفت با توجه به ظرفیت‌های موجود و با توجه به نیازهای فزاینده در بخش صنعت قابل قبول نیست.
ناترازی در 2 اکوسیستم
معصومی اظهار کرد: شاید به تعبیر امروزی در برقراری ارتباط بین این دو اکوسیستم، ناترازی داریم که ناترازی کوچکی هم نیست. شاید ریشه تمام ناترازی‌های ما به علت ناترازی در توانمندی‌های نرم است. توانمندی نرم یعنی توانمندی در مدیریت دولتی، مدیریت بنگاه خصوصی، مدیریت بنگاه خصولتی، توانمندی در نوآوری، توانمندی در آینده‌نگری و آینده‌پژوهی و… جنس همه این موارد، جنس توانمندی نرم است. یعنی اگر مدیری را در جای مناسب قرار دادیم آن مدیریت فعالیت می‌کند و ناترازی خود‌به‌خود از بین می‌رود. چه در مصرف، توزیع و مدیریت انرژی و چه در سایر بخش‌ها به‌ویژه بخش‌های اقتصادی که شاهد ناترازی هستیم. یعنی اگر توانمندی‌های نرم مدیریت نشوند و ناترازی‌ها از بین نروند تمام ناترازی‌ها ادامه خواهند داشت و بدتر نیز خواهند شد.
او افزود: راهکار رفع ناترازی در یک بخش، این نیست که روی آن بخش تمرکز کرد بلکه باید توانمندی‌های نرم را در آن دستگاه مدیریت و اصلاح کرد. اگر مدیران و کارشناسان درست در جای خود قرار بگیرند، فرآیندها درست انجام شود و هر روز نوآوری شود و به یک سیستم و روش سنتی تکیه نکنیم، مطمئن باشید که ناترازی خود‌به‌خود برطرف می‌شود اما برخوردهای مقطعی و موردی با ناترازی‌ها باعث می‌شود ناترازی در یک دوره‌ای به صورت مسکن ناترازی برطرف شود اما پس از یک دوره‌ای مشکلات دوباره پدیدار می‌شود. از این رو، فلسفه تحقیق و توسعه و فلسفه نوآوری این است که ما سیستم‌های‌مان را به وضعیتی که ناترازی‌ها را به حداقل برساند، ساماندهی کنیم.
نشست‌های تخصصی
معصومی اظهار کرد: در این همایش دو موضوع خاص را در دستور کار داریم و برای هر کدام نشست تخصصی برگزار می‌کنیم. یکی تامین مالی تحقیق و توسعه در بخش صنعت و معدن است. تامین مالی در این بخش وضعیت مناسبی ندارد و باید بیشتر به آن توجه کرد. همه دنیا دارند به این مساله توجه می‌کنند و دولت‌ها حتی در کشورهای توسعه یافته در حال کمک به تحقیق و توسعه صنعت و معدن هستند. او در پاسخ به سوالی درباره روش‌های تامین مالی در تحقیق و توسعه گفت: تحقیق و توسعه در همه بخش‌ها برابر با ریسک و بازگشت طولانی‌مدت سرمایه‌گذاری است. از این رو، برای بخش خصوصی سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه به‌ویژه با وضعیت و مشکلاتی که صنعت ما دارد، سخت است. تامین مالی تحقیق و توسعه یعنی اینکه دولت کمک کند و بخشی از هزینه‌های این کار را متقبل شود. آنچه که الان اتفاق می‌افتد خیلی محدود بوده است. به تازگی بند «ب» ماده 11 قانون جهش تولید دانش‌بنیان و ماده 13 همین قانون با تلاش‌های ما به قوانین اضافه شده‌اند اما این قوانین کافی نیستند و استفاده از آنها دارای پیچیدگی است، به‌گونه‌ای که اغلب شرکت‌های صنعتی از پیگیری اجرای این قانون سرباز می‌زند.
او افزود: تامین مالی چند بخش می‌تواند باشد، یکی یارانه‌ای است که دولت می‌تواند به شرکت‌ها بدهد. یکی هم آن هدایت هزینه و منابعی دولتی به سمت تحقیق و توسعه صنایع است، یعنی منابع معاونت علمی ریاست‌جمهوری (یا صندوق نوآوری و شکوفایی و سایر نهادهای مرتبط) را به سوی این کار هدایت کنیم، نه اینکه به استاد دانشگاهی پروژه‌ای بدهیم و بعد نتایج آن در قفسه کتابخانه خاک بخورد. معصومی افزود: مورد دوم بحث منابع انسانی است که به طور غیرمستقیم همان «تامین مالی» می‌شود. یک زمانی «سرباز صنعت» داشتیم که الان محدود شده است. وقتی صنعتی از بخش وظیفه عمومی چند نفر نیروی کار بگیرد که حقوق اندکی به آنها بدهد، تحقیق و توسعه تقویت می‌شود. در دهه 80 طرح «فاجد» (فارغ‌التحصیلان جوان دانشگاهی) را داشتیم که نیمی از حقوق این افراد را دولت می‌داد. جالب این بود که 70‌درصد آنها در آن صنعت ماندگار و استخدام می‌شدند. این روش‌ها وجود داشته و بعضا وجود دارد اما منسجم و یکپارچه نیستند، به گونه‌ای که نمی‌توان گفت در حال حاضر به چه میزان تامین مالی برای تحقیق و توسعه صنعت در حال انجام است. چه از محل مالیات‌ها، چه از محل منابع معاونت علمی، صندوق نوآوری و شکوفایی و منابع وزارت صمت و… این در حالی است که صنعت باید تکلیف خودش را بداند اما الان بسیاری از بنگاه‌های تولیدی متوسط خارج از تهران هیچ اطلاعی از بند «ب» ماده قانون جهش تولید دانش‌بنیان ندارند.
او تصریح کرد: در این نشست تخصصی دنبال پاسخ به این مساله هستیم که چگونه می‌توان تامین مالی را یکپارچه کنیم تا یک دبیرخانه ثابت و چابکی داشته باشد که بنگاه تولیدی به آن مراجعه کند و نیاز به منابع مالی برای انجام تحقیق و توسعه را از این محل پیگیری کند.
نیاز بیشتر در بحران‌ها
معصومی با اشاره به بی‌میلی بنگاه‌های صنعتی به انجام تحقیق و توسعه اظهار کرد: اتفاقا الان وقتی است که صنعت باید به تحقیق و توسعه فکر کند. چون مشکلاتش زیاد شده است و هزینه‌ها و مصرف انرژی بالایی دارد. تحقیق و توسعه سه شاخص اصلی دارد که دقیقا همین الان مورد نیاز صنعت است. 1-کاهش هزینه تمام شده، 2-افزایش تنوع محصول و 3-افزایش کیفیت. هر زمانی که صنعت تحت‌فشار اقتصادی باشد، این شاخص‌ها می‌تواند به آن صنعت کمک کند اما چون ساماندهی و مرکزیتی ندارد و صنعت نمی‌داند با چه کسی طرف است. هدف در نشست تخصصی تامین مالی ارائه مشورت به دولت در این زمینه است.
دبیر انجمن تحقیق و توسعه و نوآوری در صنعت و معدن همچنین اعلام کرد، برای صنعت پتروشیمی به عنوان یک صنعت استراتژیک و بزرگ (هم از نظر نیروی انسانی و هم از نظر درآمد) نیز یک نشست تخصصی ویژه در شانزدهمین همایش تدارک دیده‌ایم تا در آن نشست، مدیران بخش دولتی و هم بخش خصوصی بحث کنند که تحقیق و توسعه در پتروشیمی را به چه سمتی و با چه راهبردی مدیریت کنیم که بتوانیم ارزش ‌افزوده بالایی ایجاد کنیم. در صنعت نفت و پتروشیمی کشور، زنجیره ارزش کامل نشده است. بحث خام‌فروشی نفت ریشه در این مساله دارد. با تکمیل زنجیره ارزش ‌افزوده باید درآمدمان را از این صنعت افزایش دهیم. در این نشست نیز پیشنهادهایی را به دولت و بخش خصوصی در رابطه با روش‌های همکاری و هم‌افزایی ارائه خواهیم کرد.
مدیران دولتی همکاری نمی‌کنند
معصومی همچنین در پاسخ به سوالی درباره تعامل با معاونت علمی ریاست‌جمهوری گفت: معمولا از تمام بخش‌های دولت، وزارت علوم، وزارت صمت و معاونت علمی برای حضور در همایش‌ها و نشست‌های تخصصی دعوت می‌کنیم اما آن طوری که انتظار می‌رود همکاری نمی‌کنند. بحث‌های ما فوق‌العاده کاربردی است و از بطن صنعت است که اگر مشارکت بیشتری از سوی دولت داشته باشیم اتفاق‌های خوبی را می‌تواند رقم بزند اما معمولا مدیران دولتی فاصله می‌گیرند و حتی در بسیاری از موارد پاسخ مکاتبات ما را نمی‌دهند.
لزوم ساماندهی تحقیق و توسعه
معصومی درباره راهکارهای برون‌رفت از شرایط فعلی حاکم بر تحقیق و توسعه در صنعت اظهار کرد: باید در کل بدنه دولت، مدیریت تحقیق و توسعه در بخش صنعت و معدن را متمرکز و ساماندهی بکنیم. این مدیریت به معنی ایجاد یک ساختار جدید نیست بلکه بحث ساماندهی سیستم‌های موجود است. ساماندهی مدیریت، منابع، فرآیندها و روش‌هایی که برای حمایت از تحقیق و توسعه در صنعت و معدن وجود دارد. با انجام این ساماندهی در قالب یک ستاد و یک تشکیلات بین دستگاهی، می‌توان بخش قابل‌توجهی از مساله را حل کرد چرا که به اندازه کافی منابع انسانی، منابع مالی، امکانات و تجهیزات آزمایشگاهی و تولید صنعتی هم در بدنه دولت هم در دانشگاه‌ها و هم در بخش خصوصی وجود دارد. از این رو، بهترین راهکار ساماندهی این منابع با هدف بهره‌وری بیشتر از آنهاست و از این حالت مدیریت جزیره‌ای باید خارج شویم. در این صورت، بخش قابل‌توجهی از مشکلات موجود در تحقیق و توسعه صنعت حل می‌شود. او در پاسخ به اینکه نقش دانشگاه‌ها در گسترش تحقیق و توسعه چیست؟ گفت: نقش دانشگاه‌ها در گسترش «تحقیق و توسعه کاربردی یا عملیاتی» بگوییم. همیشه بحث لزوم ارتباط صنعت و دانشگاه را داشتیم و انجام دادیم، خیلی وقت‌ها نیز کارهای خوبی هم در این زمینه انجام شده که به واسطه پیگیری یک رییس دانشگاه یا احساس وظیفه یک مدیر صنعتی بوده است و تقریبا می‌توان گفت که سیستمی نبوده است. بخشی از ساماندهی منابع که گفته شد ساماندهی منابع مالی، ساماندهی منابع انسانی و ساماندهی تجهیزات آزمایشگاهی
و … است. اگر این ساماندهی‌ها انجام شود نقش دانشگاه‌ها مشخص خواهد شد. نقش دانشگاه‌ها این است که پروژه‌های دانشگاهی به‌ویژه پروژه‌های تحصیلات‌تکمیلی (پایان نامه‌های فوق‌لیسانس و دکتری) را در راستای نیازهای صنعت تعریف کند و این خود نیازمند ساماندهی است. دانشگاه باید موظف باشد یک بخشی از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد یا دکترای را 100درصد به مشکلات صنعت اختصاص دهد و این مشکلات را برطرف کند. بخشی نیز برای رفتن به سمت مرزهای دانش در اختیار خودش باشد. به عنوان مثال 50‌درصد در مرزهای دانش و مابقی در حوزه صنعت و معدن تعریف شود.
نوآوری در همه روش‌ها و بخش‌ها
معصومی در پاسخ به اینکه چه تفاوتی بین «تحقیق و توسعه» و «نوآوری» وجود دارد و الان کشور ما بیشتر به کدام‌یک از این دو نیازمند است؟ نیز اظهار کرد: تمرکز تحقیق و توسعه در صنعت و معدن از ابتدا روی محصول و فرآیند است. یعنی کیفیت محصولی را بالا ببرد یا قیمتش را کاهش دهد یا آن محصول را متنوع کند. یا اینکه روی بهتر شدن فرآیند‌های تولید (به‌کارگیری تکنولوژی جدید، بهینه کردن فرآیند و…) کار کند. تعریف فعلی نوآوری با 15 سال پیش آن تفاوت دارد، به‌گونه‌ای که الان متمرکز بر «محصول» یا «فرآیند» نیست. نوآوری در دنیا الان یعنی استقرار مدیریت نوآوری در بنگاه‌های تولیدی با این هدف که در تمام زمینه‌های فعالیت و فرآیند بنگاه باید نوآوری هر روز صورت گیرد. قبلا نوآوری با تحقیق و توسعه یکی پنداشته می‌شود. می‌گفتند محصول جدید یعنی نوآوری! الان هم محصول جدید نوآوری است اما مدیرعامل هم باید در رفتارش، در جوایزش، در جذب منابع انسانی جدید، در حفظ منابع انسانی و …باید نوآوری کند و به نوآوری فکر کند. مشکل کشور این است که به نوآوری اساسا فکر نمی‌کنیم. او افزود: نوآوری در دستگاه‌های دولتی نیز باید جاری شود. خود دولت باید نوآور باشد. الان روش ثبت سفارش برای همه یکسان است اما می‌تواند با نوآوری متحول شود. نباید ثبت سفارش کسی که 40 سال تولیدکننده و صادرکننده است، توسط یک کارشناس تایید شود. این فرد باید خط سبزی داشته باشد و به هر شیوه‌ای که دوست دارد کار خود را به سرعت انجام دهد. الان ثبت سفارش یک تاجر صفر با یک تاجر قدیمی تقریبا تفاوتی نمی‌کند. کسی که 30سال تاجر است را نباید در بن‌بست قرار داد. باید از طریق عرضه خط سبز به این فرد، اجازه داد سفارش‌های او بلافاصله ثبت شوند و دولت برای نظارت بر کار او، به طور نمونه و تصادفی برخی از ثبت سفارش‌های او را بررسی کند. هر مدیری در بدنه واحد صنعتی، معدنی، شرکت تجاری، دولت، یا هر جای دیگر باید در دوره زمانی‌های متناسب با عملکرد آن سیستم، دو نوع گزارش «عملکرد جاری» و «نوآوری‌های انجام شده» را ارائه کند.
معصومی تصریح کرد: مقام رهبری نیز چند روز پیش به طور واضح خطاب به مسوولان کشور گفتند، «تمرکزتان روی نوآوری باشد» و چند جمله‌ای در این رابطه صحبت کردند. اگر مدیران دولتی نوآوری نکنند، سیستم سنتی جوابگوی نیازهای روز نیست و وضعیت همین است که هست. نوآوری در روش‌ها و در سیستم‌ها باید صورت گیرد. اگر این نوآوری فعال شود بسیاری از مشکلات کشور حل خواهد شد. نوآوری به خصوص در شرایط سخت لازم است.