نام ؛ «دیوار گاوری»

برای نخستین بار نه رسانه‌های داخلی، که با انتشار یک مقاله در پایگاه خبری لایو ساینس آمریکا در حدود دو ‌ماه قبل، کشف دیواری جدید و عظیم در محدوده کرمانشاه خبرساز شد.
به اندازه‌ای که همان پایگاه خبری در آخرین گزارش‌های سالانه خود به بررسی مهم‌ترین‌های باستان‌شناسی سال در دنیا- که فهرستی از ۱۰ اکتشاف برتر حوزه باستان‌شناسی سال ۲۰۱۹ منتشر کرد- کشف این دیوار را نیز جزو اکتشافات حیرت‌آور حوزه باستان‌شناسی در سال ۲۰۱۹ دانست.
دیواری که خبرها می‌گویند با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای بقایای یک دیوار سنگی را در غرب ایران به طول ۱۱۵ کیلومتر (۷۱ مایل) شناسایی کردند؛ دیواری که بقایایش از کوهستان «بمو» در شمال آغاز می‌شود و تا نزدیکی روستای «ژاومرگ» در جنوب امتداد دارد.
اما باستان‌شناسان هم هنوز نمی‌دانند آن را چه کسی و با چه هدفی ساخته، هر چند به خاطر حفظ نامناسب بقایای آن محققان حتی از طول، عرض و ارتفاع آن هم مطمئن نیستند و بر اساس تخمین‌های کنونی چهار متر برای عرض و حدود سه متر ارتفاع برایش حدس زده‌اند.
اما نکته جالب توجه از آشنایی ساکنان نزدیک به دیوار است که آن را «گاوری» می‌نامند.
باستان‌شناسان چطور دیوار را کشف کردند
سجاد علی‌بیگی، باستان‌شناس و سرپرست تیم بررسی باستان‌شناسی شهرستان سرپل‌ذهاب و استادیار دانشگاه رازی کرمانشاه در گفت‌وگو با ایسنا از چگونگی کشف این دیوار در حدود چهار سال قبل و همراه با گروه باستان‌شناس‌اش می‌گوید.
وی با بیان اینکه بخش‌هایی از این دیوار در محدوده شهرستان قصرشیرین در بررسی‌های سال ۱۳۸۴ توسط علی هژبری، باستان‌شناس، شناسایی شده بود، توضیح می‌دهد: «سال ۱۳۹۴ تیمی از باستان‌شناسان ایرانی برای بررسی شهرستان سر‌پل‌ذهاب به غرب استان کرمانشاه رفتند که هدایت این تیم را من برعهده داشتم. این بررسی باستان‌شناسی در بهمن و اسفند سال ۱۳۹۴در محدوده شهرستان سرپل‌ذهاب انجام شد و در حدود ۲۵ هزار هکتار از اراضی شهرستان را حدود ۵۰ روز و با پای پیاده بررسی کردیم و در نهایت ۱۹۳ محوطه باستانی شناسایی شد که این «دیوار» یکی از آنها بود.
این دیوار در غرب شهرستان سر‌پل‌ذهاب قرار گرفته است. ما بعدها موفق شدیم که با جست‌وجو در گوگل‌ارث و تصاویر ماهواره‌ای «کرونا»، امتداد دیوار را حتی در خارج از محدوده بررسی، شناسایی کنیم یعنی هر چند حدود ۲۵ تا ۳۰ کیلومتر محدوده بررسی ما بود اما تصاویر ماهواره‌ای به ما نشان دادند که این دیوار رو به شمال و رو به جنوب- که از محدوده بررسی خارج بود- ادامه پیدا کرده است. در واقع آن از شمال به کوه بمو در شهرستان ثلاث باباجانی و از جنوب تا نزدیک روستای «ژاو مرگ» در شهرستان گیلانغرب می‌رسید.»
وی با بیان اینکه طول دیوار بالغ بر ۱۱۵ کیلومتر بود و اگر امکان انجام پیاده ۱۵ کیلومتری هر روز وجود داشت، بررسی و دیدن این دیوار حدود ۱۰ روز طول می‌کشید، اظهار می‌کند: پیگیری‌های انجام شده نشان می‌دهد که دیوار به طرف شمال بعد از عبور از کوه «بمو» وارد اقلیم کردستان عراق می‌شود.
وی با تاکید بر فراهم نشدن فرصت برای پیگیری رسمی مسیر عبور دیوار در کشور عراق بیان می‌کند: با این وجود بر اساس پیگیری‌های غیررسمی و در مذاکراتی که با باستان‌شناسان کردستان عراق داشتیم، متوجه شدیم که این دیوار در محدوده کردستان عراق هم ادامه دارد. این باستان‌شناس با اشاره به وجود تعدادی استحکامات دفاعی در امتداد این دیوار مانند قلعه و دژ و ساخت‌وسازهایی که احتمالا به حفاظت و کنترل آمد و شد روی محدوده دیوار مربوط می‌شده‌اند، اظهار می‌کند: این موارد در تصاویر ماهواره‌ای نیز به خوبی مشخص هستند؛ دژهایی که قدمت‌شان حدودا به دوره‌های اشکانی و ساسانی برمی‌گردد، حتی می‌توان این قدمت را به دیوار نیز مرتبط دانست.
علی‌بیگی بیان می‌کند: ما به عنوان مدارک باستان‌شناسی علاوه بر ساختار معماری برخی از آن قلعه‌ها که ویرانه‌هایشان وجود دارد به قطعاتی از سفال به صورت پراکنده در کنار این بنا و داخل قلعه‌ها و در امتداد دیوار برخورد کردیم که نشان می‌دهد احتمالا دیوار باید در ارتباط با استحکامات دفاعی پیرامون خود باشد.
نقشه عثمانی‌ها نیز دیوار گاوری را «دیوار قدیمی» می‌نامد
وی با تاکید بر اینکه اسنادی در دست نیست که از زمان ساخت دیوار اطلاعات دقیقی به باستان‌شناسان بدهد، بیان می‌کند: یکسری مدارک تاریخی در اختیار داریم که نشان می‌دهد باید دیوار قدیمی باشد، مثلا در اسناد دوره عثمانی که به حدود ۱۰۰۰ میلادی برمی‌گردد و مربوط به روابط مرزی ایران و عثمانی در دوره صفوی است یا در نقشه‌های قدیمی مانند «نقشه روابط ایران و عثمانی» از این دیوار به عنوان «دیوار قدیمی» یاد شده است.
سرپرست تیم بررسی باستان‌شناسی شهرستان سرپل‌ذهاب با بیان اینکه در سال ۱۰۰۰ هجری قمری، به این دیوار «دیوار قدیمی» می‌گفته‌اند، توضیح می‌دهد: «با توجه به این مستندات، این دیوار باید بسیار قدیمی‌تر از حدود سال ۱۰۰۰ قمری باشد. از سوی دیگر در ۱۸۵۰ یعنی ۱۷۰ سال قبل، یک نظامی معروف روس به نام سرهنگ «چریکف» که مامور تعیین خطوط مرزی بین ایران و عثمانی است و قرار می‌شود مرز ایران و عثمانی را در محدوده استان‌های امروزی کرمانشاه و کردستان ترسیم کند، می‌نویسد: «در راه بستر سر‌پل‌ذهاب به بغداد، بقایای دیواری پشته‌مانند وجود دارد که شبیه سنگر است.»
این سند نیز نشان می‌دهد که این دیوار باید ۱۷۰ سال قبل نیز قدمت زیادی داشته باشد، حتی مدتی این پرسش از سوی برخی باستان‌شناسان مطرح شد که ممکن است «این دیوار مرز ایران و عثمانی باشد»، اما وقتی خودشان در اسناد به عنوان قدیمی از آن یاد می‌کنند، قطعا قدمت آن قدیمی‌تر است.»
وی تاکید می‌کند: «از سوی دیگر وقتی آنها این دیوار را به شکل سازه‌ای ویران شده و فرو ریخته می‌بینند، قطعا آن متعلق به زمان خودشان نیز نبوده است بنابراین نشان می‌دهد دیوار قدیمی‌تر است اما باز هم نمی‌توان دوره‌ای خاص برای آن تخمین زد.
هر چند ممکن است به کمک آن قلعه‌ها و سفال‌ها بتوانیم تاریخ دوره اشکانی و ساسانی را برای آن پیشنهاد دهیم اما بحث در رابطه با تاریخ ساخت دیوار منوط به انجام کاوش‌های باستان‌شناسی است.»
منطقی نیست هیچ‌کدام از دیوارهای تاریخی را با یکدیگر مقایسه کنیم
استادیار دانشگاه رازی کرمانشاه با تاکید بر لزوم انجام بررسی‌های بیشتر روی این دیوار می‌گوید: این دیوار را تا حدود ۳۰ کیلومتر از شهرستان سر‌پل‌ذهاب بررسی کردیم اما بخش‌های دیگر را به صورت موردی مطالعه کردیم، بنابراین این روند نیاز به برنامه‌ای جامع دارد تا از یک سو همه دیوار بررسی شود و از سوی دیگر کاوش‌های باستان‌شناسی برای روشن شدن ماهیت آن انجام شود.
علی‌بیگی با بیان اینکه تردیدی در بزرگ و مهم بودن این دیوار نیست، اظهار می‌کند: با این وجود به نظر می‌رسد این دیوار را باید در بافت باستان‌شناسی و تاریخی خود منطقه نیز بررسی کرد. اما از سوی دیگر مقایسه این دیوار با دیوار چین یا دیوارهای تاریخی مانند گرگان زیاد منطقی نیست، چون هر کدام برای چشم‌اندازی متفاوت‌اند یعنی از نظر علمی معمولا ترجیحی برای مقایسه آنها با یکدیگر نیست.
وی اضافه می‌کند: به عنوان مثال بخش‌های عمده‌ای از دیوار گرگان در دشت کشیده شده یا این دیوار روی کوه‌ها قرار گرفته است. حتی مصالح دیوار گرگان به‌طور عمده آجر است اما مصالح این دیوار لاشه سنگ و در مواردی خرده‌سنگ و گچ است بنابراین مقایسه آنها با یکدیگر زیاد درست نیست.
زمان انتشار مقاله را زمان کشف اثر می‌دانند
علی‌بیگی اما درباره علت مطرح شدن این کشف بعد از گذشت چهار سال از زمان کشف آن، بیان می‌کند: «در سال ۲۰۱۹ مقاله‌ای در انگلیس منتشر کردم که در آن به مجله «لایو ساینس» مستند شد و در گزارش کشفیات باستان‌شناسی ۲۰۱۹ نیز این کشف، جزو کشفیات این سال مطرح شد، چون سال ۲۰۱۹ مقاله ما درباره این دیوار چاپ شد. حتی اگر این دیوار را ۵۰ سال قبل پیدا کرده بودیم و مقاله آن را امسال منتشر می‌کردیم دنیا امروز از آن به عنوان کشف سال ۲۰۱۹ خبردار می‌شد.
حتی چندین سال قبل که دندان انسان نئاندرتال از غار وزمه استان کرمانشاه کشف شد، چون باستان‌شناسان در طول یکی دو سال گذشته نتایج بررسی‌هایشان را منتشر کردند، آن را به عنوان کشف ۲۰۲۹- ۲۰۱۸ منتشر کردند.»
چرا لایو ساینس «دیوار گاوری» را جزو کشفیات برتر سال دانست
این باستان‌شناس اما درباره علت انتخاب این دیوار به عنوان یکی از حیرت‌آورترین کشفیات باستان‌شناسی دنیا توضیح می‌دهد: «ساخت این دیوار از اراده مردمان عادی و روستانشین و حتی اهالی یک شهر بیشتر بوده است. بنابراین آن احتمالا به واسطه یک حکومت و با برنامه مدونی ساخته شده است.
برای ساخت یک دیوار که حدود ۱۱۵ کیلومتر طول آن را ما دیدیم و دیواری که حداقل چهار متر ضخامت دارد، احتمالا میلیون‌ها مترمکعب سنگ استفاده شده است. این نیاز به یک ساماندهی و مدیریتی دارد که در زمان خود نیز پروژه‌ای بزرگ و مهم به حساب می‌آمد، به همین دلیل به نظر می‌رسد «لایو ساینس» این را به عنوان یک کشف مهم
مطرح می‌کند.»
سرپرست تیم بررسی باستان‌شناسی شهرستان سرپل‌ذهاب اما با اشاره به این نکته که تاکنون یک فصل بررسی و مطالعه باستان‌شناسی روی این دیوار انجام شده است، بیان می‌کند: به دلیل انجام دیگر پروژه‌ها، درخواست ادامه بررسی باستان‌شناسی به پژوهشکده باستان‌شناسی نداده‌ام، اما قطعا اگر باستان‌شناسان متخصص و علاقه‌مند دیگر قصد بررسی این محوطه را داشته باشند، با توجه به موضوع مهمی که در این باره وجود دارد، با هدایت پژوهشکده باستان‌شناسی می‌توانند تحقیقات خود را در زمینه دیوار آغاز کنند.
مرور زمان به دیوار آسیب می‌زند
او همچنین درباره احتمال وارد شدن آسیب به این دیوار با توجه به بحران‌های طبیعی رخ داده در گذشته یا در صورت ادامه‌دار بودن آن در آینده، بیان می‌کند: به نظر می‌رسد فقط فرسایش طبیعی و مرور زمان به دیوار آسیب می‌زند چون آن روی سه تیغ کوه‌ها یا روی دامنه برجستگی‌های طبیعی ساخته شده است پس از سیل و موارد دیگر در امان است و بعید به نظر می‌رسد به واسطه زلزله یا سیل آسیب‌دیده‌تر شود.
وی با تاکید بر لزوم تدوین برنامه‌ای مهم توسط وزارتخانه میراث فرهنگی برای این اثر تاریخی و مهم بیان می‌کند: آنچه مهم است داشتن برنامه‌ای در سطح بین‌المللی برای این پروژه است. بنابراین باید پژوهشکده به صورت رسمی این موضوع را مطرح کند و یک تیم از باستان‌شناسان متخصص ایرانی کار را با هدایت پژوهشکده باستان‌شناسی آغاز کرده و مکاتبات مورد نیاز را با اداره باستان‌شناسی اقلیم کردستان انجام دهد.
این استادیار دانشگاه رازی کرمانشاه اضافه می‌کند: این تیم پژوهشی در همان زمان به صورت غیررسمی با باستان‌شناسان عراقی وارد بحث شد و با آنها پرسش‌هایی مطرح کرد که آیا این دیوار به کوه بمو می‌رسد و بعد از آن امتداد دارد یا خیر؟ که آنها نیز این پاسخ را دادند که امتداد دارد و حتی اعداد و ارقامی درباره مسافت آن گفتند اما اینکه اطلاعات داده شده دقیقا متعلق به همان دیوار باشد و آیا ساختارهای مرتبط با آن شبیه بخش‌های شناسایی شده در امتداد شمالی آن باشد یا خیر، باید باستان‌شناسان ایرانی خود آنها را بررسی کنند تا قابل استناد شود.