نبرد جنگ و صلح

در طول سال‌های آشفته جنگ‌های مختلف، آثار هنری نیز همچون ساکنان شهرها به ناچار از جایی به جای دیگر منتقل می‌شدند.
شاید برای برخی از بازدیدکنندگانی که در سالن‌های موزه‌ها و گالری‌ها قدم می‌زنند این سوال مطرح شود که چطور شاهکارهای هنری در حوادث مختلف تاریخ سالم باقی مانده‌اند. در این گزارش نگاهی داریم به تلاش‌هایی که برای نجات آثار هنری در طول جنگ جهانی دوم صورت گرفت.
موزه «هرمیتاژ»
از تاریخ تاسیس موزه «هرمیتاژ» تاکنون، سه مورد جا‌به‌جایی آثار هنری صورت گرفته است؛ یک بار در سال ۱۸۱۲، یک بار در سال ۱۹۱۷ و یک بار در سال ۱۹۴۱. در خصوص نخستین پروژه تخلیه آثار این موزه اطلاعات زیادی در دست نیست. این پروژه مخفیانه بود و اسناد به جا مانده فهرستی از آمار تقریبی آثاری است که هیچ نامی از آنها برده نشده است.
در سال ۱۹۴۱ جمع‌آوری آثار در بیست و سوم ژوئن آغاز شد. در غروب روز بیست‌ودوم ژوئن همان سال مدیر موزه «هرمیتاژ» تمامی اعضا و کارکنان موزه را فراخواند. آنها شبانه‌روز در این موزه مشغول کار شدند و از سالن کنفرانس این موزه برای خواب و استراحت استفاده می‌کردند.
در حقیقت، روند آماده‌سازی برای تخلیه آثار این موزه از سال ۱۹۳۹، پس از آغاز جنگ جهانی دوم کلید خورد. در اول ژوئیه نخستین محموله آثار موزه هرمیتاژ به استان «سوردلوفسک» رسید. دومین محموله در بیست و سوم ژوئیه نیز با موفقیت ارسال شد اما محموله سوم به دلیل محاصره از برنامه جا ماند.
در سال ۱۹۴۴ یک نمایشگاه از آثار جامانده در موزه هرمیتاژ ترتیب داده شد. برای ساکنان «لنینگراد» این نمایش به نمادی از تولد دوباره بدل شد. در طول مرمت این موزه در سال ۱۹۴۵، سالن «رامبرانت» نخستین سالنی بود که بازگشایی شد.مجموعه «رامبرانت» در موزه هرمیتاژ تا دهه ۳۰ میلادی به عنوان بزرگ‌ترین مجموعه آثار این هنرمند در جهان شناخته می‌شد. آثار «رامبرانت» زمانی به خانه خود بازگردانده شدند که موزه هرمیتاژ در حال دوباره متولد شدن بود.در حقیقت فقط یک اثر قابل توجه و مهم این موزه در این دوران جنگ ناپدید شد: تابلوی نقاشی «سینت سباستین» اثر «آنتونی فان دیک». سرنوشت این تابلوی نقاشی تا به امروز مشخص نشده است.
موزه دولتی روسیه
برخی از آثار هنری مجموعه‌های موزه دولتی روسیه زیرزمین مخفی شده بودند. جابه‌جایی این آثار به دلیل ابعاد بزرگشان غیرممکن بود. برای مثال، مجسمه عظیم «آنا ایوناوا و پسرک» اثر «راسترلی» در یک گودال بزرگ مقابل در ورودی ساختمان اصلی موزه دفن شده بود.
نگارخانه «ترتیاکوف»
در مسکو جابه‌جایی آثار بلافاصله پس از اعلام جنگ در مناطق تحت حکومت اتحاد جماهیر شوروی آغاز شد. آثار گالری «ترتیاکوف» و موزه هنرهای زیبای پوشکین همچون آثار موزه هرمیتاژ بسته‌بندی شدند.
بخش اعظمی از این آثار به سالن اپرای «نووسیبیرسک» منتقل شدند. به طور حیرت‌آوری این آثار حتی در دوران جنگ نیز بازدیدکنندگانی داشتند. از اواخر سال ۱۹۴۱ تا پاییز ۱۹۴۴ حدود ۲۰ نمایشگاه از آثار نگارخانه «ترتیاکوف» در سیبری برگزار شد.
موزه «لوور»
کمتر از ۱۰ روز پیش از آغاز جنگ جهانی دوم مدیر موزه لوور پاریس برنامه تخلیه مخفیانه آثار هنری این موزه را ترتیب داد. در بیست‌وپنجم آگوست سال ۱۹۳۹ موزه لوور در ظاهر به دلیل مرمت و بازسازی به مدت سه روز تعطیل شد. در این مدت کارکنان موزه آثار را در جعبه‌هایی سفید قرار دادند. تابلوی نقاشی مشهور «مونالیزا» و مجسمه مرمرین «نیکه ساموتراس» هم یکی از چندین آثاری بودند که در جعبه قرار داده شده بودند. پیش از انتقال این آثار، آنها را به طور دقیق با چند لایه از کاغذ ضدآب پوشاندند.
در طول جنگ، این آثار در مکانی امن در حومه شهر نگهداری می‌شدند اما آن دسته از آثاری که قابل جابه‌جایی نبودند توسط آلمانی‌ها غارت شدند. مجموعه بزرگی از آثار تاریخی خاورمیانه در آن دوران ناپدید شدند؛ البته اغلب این آثار پس از اتمام جنگ و همزمان با آغاز مرمت موزه، بازگردانده شدند.
نجات محراب «ویت استاس» در کراکوف
محراب «ویت استاس» مهم‌ترین جاذبه دیدنی کراکوف، به مدت ۴۵۰ سال بود که جابه‌جا نشده بود. برای جابه‌جایی این اثر در سال ۱۹۴۰، این اثر به بیش از دو هزار تکه تقسیم شد. تمامی این تکه‌ها با کاغذهای باطله پوشانده شدند و در جعبه‌های چوبی قرار داده شدند. بزرگ‌ترین این قطعات که ۱۳ متر طول داشت در سقف کلیسای «ساندومیژ» نصب شد. از سایر قطعات نیز به طور مخفیانه در مراکز دیگر نگهداری می‌شد.
با این حال «نازی‌ها» در همان سال رد محراب را پیدا کردند و آن را به آلمان بردند.
یک تاریخدان آثار هنری لهستانی تا بازگردانده شدن این محراب به لهستان از تلاش برای استرداد این اثر دست برنداشت. این محراب در سیاه‌چاله‌های قلعه «نورنبرگ» کشف شد. این اثر گوتیک «ویت استاس» که تا حدودی در اثر رطوبت و حشرات دچار صدماتی شده بود در سال ۱۹۴۹ با یک قطار چهارواگنی به لهستان بازگردانده شد. جمعیتی از مردم نیز در ایستگاه قطار کراکوف برای استقبال از محراب حضور داشتند.
موزه تاریخی دولتی روسیه
مسوولان موزه تاریخی دولتی روسیه پس از دریافت دستوری مبنی بر تخلیه آثار روند جمع‌آوری آثار ارزشمند را از جمله شمشیر شاهزاده «پوژارسکی»، خفتان «ایوان مخوف» و پیراهن کاترین دوم روسیه آغاز کردند.
بخشی از این مجموعه آثار به زیرزمین موزه منتقل شدند. در نهایت یک قایق بزرگ این مجموعه آثار را به «قوستانای» در قزاقستان منتقل کرد. این آثار تا سال ۱۹۴۴ در همین شهر نگهداری می‌شدند.
نکته جالب اینجاست که فعالیت موزه تاریخی روسیه در زمان جنگ هم ادامه داشت. کارکنان این موزه به دنبال آثاری برای نمایشگاه‌های آینده بودند که از جمله این آثار به اسناد و شواهدی از جنگ همچون یونیفرم‌های نظامی، اسلحه، اعلامیه‌ها و عکس‌ها می‌توان اشاره کرد.