نخستین «روز سیاه» ایرانیان

به نوشته آریان (لوسیوس آریانوس) مورخ یونانی- رومی قرن دوم میلادی متولد منطقه غرب استانبول، ۲۳ ماه می ‌سال ۳۳۴ پیش از میلاد و به نوشته پلوتارک (فصل ۱۶ کتاب زندگی اسکندر) سی‌ام می ‌آن سال (هفت روز اختلاف پس از تطبیق تقویم‌ها) نیروهای ایران در شمال غربی قلمرو این دولت و در کنار رود گرانیکوس (شمال غربی ترکیه امروز و به فاصله‌ای کم از تنگه داردانل = هلس پونت) از سپاه اسکندر مقدونی که از نظر شمار کمتر از آنان بود شکست خوردند‌ و شاید این روز، نخستین «روز سیاه» در تاریخ ایرانیان باشد. علت شکست این بود که اسکندر با تاکتیک نوینی که برای افسران ایرانی تازگی داشت و نیز تسلیحات نوظهور از جمله نیزه‌های بلند پنج‌متری وارد جنگ شده بود. به علاوه، آن دسته از نظامیان یونانی‌زبان اجیر شده برای خدمت در ارتش ایران که پنج هزار پیاده سنگین اسلحه بودند وفاداری کامل نداشتند. در این جنگ، تنها نیروهای محلی سه ساتراپی (استان) ایران در آناتولی مرکب از ۱۵ هزار سوار، ۱۴ هزار پیاده و پنج هزار مرسنر یونانی شرکت کرده بودند، به علاوه سه هزار سوار اعزامی ماد (کُرد) و اسکندر پنج هزار سوار و ۲۵ هزار پیاده داشت که عمدتا مقدونی و ایلریایی (یوگسلاوی- مناطق شرق دریای آدریاتیک) بودند. فرماندهی نیروهای ایران با دو ژنرال به نام‌های سپهرداد و تیرداد بود که سپهرداد در نخستین برخورد دو نیرو کشته شد و سربازانش که در قسمت راست جبهه می‌جنگیدند با مرگ او روحیه خود را از دست دادند.
مورخان نظامی دلایل شکست ایران را یکی ضعف اطلاعاتی ژنرال‌های مستقر در آناتولی نوشته‌اند که متوجه تجهیز نیروهای اسکندر به نیزه‌های بلند نشده بودند که سواره‌نظام ایرانی در برابرشان آسیب‌پذیر بود. ضعف دیگر را هم‌ غرور بیجای دو فرمانده نیروهای محلی ایران ذکر کرده‌اند که از ستاد مرکزی ارتش تقاضای اعزام نیروی کمکی نکرده بودند. این دو ژنرال همچنین به توصیه قدیمی داریوش بزرگ توجه نکرده بودند که تاکید کرده بود در جنگ‌های دفاعی، تنها باید از عنصر ایرانی استفاده شود که می‌داند اگر شکست بخورد، میهن و عزیزانش نابود خواهند شد، نه از مرسنر خارجی (نظامی مزدبگیر). غرور دو ژنرال ایرانی که اسکندر را پیش از حمله دست کم گرفته بودند و درصدد کسب اطلاع از اسلحه و تاکتیک وی بر‌نیامده بودند عامل دیگر شکست در جنگ گرانیکوس به شمار آورده شده است که نخستین نبرد از سه درگیری نظامی ایران و اسکندر بود. ضعف مدیریت داریوش سوم دلیل اصلی شکست‌های بعدی ایران قلمداد شده است.
اسکندر پس از پیروزی در گرانیکوس، به جای ادامه پیشروی به سوی مرکز ایران، در حاشیه ساحل اژه و به موازات دریا به سمت جنوب پیش راند تا یونانی‌های تبعه ایران را به سوی خود جلب و وارد واحدهایش کند و داریوش سوم پیش از آنکه اسکندر به این گونه تقویت شود جلوی او را نگرفته بود.