نفوذ در حوزه حیاتی روسیه

محمدرضا ستاری – پس از چندین ماه مذاکره، ایالات ‌متحده و اوکراین سرانجام یک توافق مواد معدنی را امضا کردند که اهمیت استراتژیک آن فراتر از یک قرارداد تجاری صرف است. این قرارداد نه‌تنها منابع معدنی کمیاب را برای ایالات‌ متحده آمریکا جهت پیشتازی در مسابقه جهانی فناوری و تولید فراهم می‌کند، بلکه از منظر ژئوپلیتیکی آن هم در بحبوحه جنگ اوکراین با روسیه از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.
طبق مفادی که در توافقنامه معدنی میان واشنگتن و کی‌یف منتشر شده، ایالات ‌متحده به دنبال بازپرداخت کمک‌های اقتصادی از سوی اوکراین نبوده و همچنین مالکیت منابع معدنی و زیرساخت‌های این کشور را قرار نیست در اختیار داشته باشد. همچنین در حالی که این توافق خللی در پیوستن اوکراین به اتحادیه اروپا ایجاد نمی‌کند، قرار شده که یک صندوق سرمایه‌گذاری مشترک میان دو کشور ایجاد شود که سود حاصل از استخراج منابع طبیعی کمیاب در اوکراین سرمایه‌گذاری شود.
در واقع این متن توافق منتشر شده و فعلا از پشت‌پرده توافقات میان دو کشور اطلاع دقیقی در دسترس نیست اما آنچه مشخص است، مقامات آمریکا و اوکراین از این توافق استقبال کرده‌اند؛ به طوری که اسکات بسنت، وزیر خزانه‌داری ایالات‌متحده درخصوص این توافقنامه تاکید کرده که چنین قراردادی یک مشارکت تاریخی برای اوکراین و آمریکا ایجاد می‌کند.
ترامپ به دنبال چیست؟
لازم به ذکر است که تامین بخش مهمی از عناصر و منابع معدنی کمیاب جهان که در بخش فناوری، تولید باتری‌های برقی، تراشه‌های الکترونیکی و… مورد استفاده قرار دارد، اکنون توسط چین صورت می‌گیرد. به همین دلیل است که شاهد بودیم ترامپ بلافاصله پس از روی کار آمدنش، یکی از اولویت‌های استراتژیک آمریکا را تامین منابع کمیاب از کشورهای دیگر و کاهش وابستگی به چین تعیین کرد. طبق گزارشی که در این خصوص مجله نشنال اینترست منتشر کرده، چینی‌ها تاکنون انحصار خود را روی مواد معدنی کمیاب حفظ کرده و معادن این کشور تقریبا دوسوم سنگ معدن کمیاب جهان را تشکیل می‌دهند. در نتیجه هر چند ایالات‌ متحده 12‌درصد از تولید منابع معدنی کمیاب را تامین کرده و پس از چین در جایگاه دوم قرار دارد اما با توجه به حجم تولید و در اختیار داشتن منابع، پر کردن شکاف با چینی‌ها برای ایالات‌ متحده بسیار دشوار و تقریبا غیر‌قابل حصول است.
در نتیجه توافق معدنی با اوکراین تنها گام اول برای ایالات ‌متحده محسوب می‌شود؛ به طوری که اوکراین طبق برآوردهای صورت گرفته، 22‌ماده از 50‌ماده معدنی حیاتی جهان را در اختیار دارد اما تخمین زده می‌شود که معادن این کشور 5‌درصد از ذخایر کمیاب و استراتژیک را در خود جای داده است. لذا ایالات‌متحده در راستای راهبردی که اکنون دنبال می‌کند، باید گزینه‌های دیگری را برای به دست آوردن سبد معدنی خود مدنظر قرار دهد که یکی از این گزینه‌های مهم منطقه آسیای مرکزی است.
خیز نرم به سمت آسیای مرکزی
طبق گزارش‌های منتشر شده از سوی مرکز سیاست خزر و مرکز بین‌المللی مالیات و سرمایه‌گذاری، آسیای مرکزی بخش قابل‌توجهی از مواد معدنی خاکی کمیاب جهان را در اختیار دارد و از همین رو ایالات‌متحده امیدوار است با نزدیک شدن به کشورهای قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان دسترسی خود به مواد معدنی کمیاب را تضمین کند. البته در این مسیر چالش‌های مهمی وجود دارد. زیرا از یک‌سو چینی‌ها در این منطقه تقریبا‌ انحصار معادن را در دست دارند و با توجه به نزدیکی جغرافیایی به این منطقه هم از لحاظ لجستیکی و هم از منظر ژئوپلیتیکی، دست برتر را نسبت به واشنگتن در اختیار دارند. از سوی دیگر نفوذ اقتصادی چین در آسیای مرکزی نیز قابل ملاحظه بوده و بازارهای این منطقه به میزان زیادی به محصولات و کالاهای چینی وابسته است.
با این حال شواهدی وجود دارد که سیاست‌ها و روندها در این منطقه به‌خصوص پس از آغاز جنگ اوکراین در حال تغییر است زیرا کشورهای آسیای مرکزی در طول چند سال اخیر نشان داده‌اند که می‌خواهند وابستگی اقتصادی و انرژی خود را به روسیه و چین کاهش دهند و رد پای این موضوع را در دیدارهای رهبران این کشورها با مقامات غربی، اروپایی و آمریکایی می‌توان مشاهده کرد.
در نتیجه از آنجا که کاهش وابستگی به چین و روسیه برای کشورهای آسیای مرکزی می‌تواند به تنوع بخشی اقتصادی و انرژی این کشورها کمک کند، ایالات ‌متحده آمریکا به دنبال استفاده از فرصت به وجود آمده برای نفوذ خزنده در آسیای مرکزی است.
به عنوان مثال در سپتامبر 2023، جو بایدن رییس‌جمهوری سابق آمریکا با رهبران کشورهای آسیای مرکزی دیدار کرد تا در مورد روابط روبه رشد ایالات ‌متحده و منطقه آسیای مرکزی بحث و گفت‌وگو کند. نکته مهم این است که در خلال گفت‌و‌گوها، صحبت از مواد معدنی حیاتی در آسیای مرکزی شد و در بیانیه مشترک اعلام شد که کشورهای آسیای مرکزی می‌توانند با استفاده از قراردادهای معدنی، امنیت انرژی خود را تقویت کنند. یک سال بعد نیز یک شورای سرمایه‌گذاری میان آمریکا و کشورهای آسیای مرکزی در ژوئن‌2024 تشکیل شد که نمایندگان دو طرف بر روی بهبود مراودات اقتصادی و همکاری‌های استراتژیک تاکید داشتند. در واقع آمریکایی‌ها اکنون به دنبال این هستند تا با استفاده از الگوی توافق با اوکراین با کشورهای آسیای مرکزی نیز به منظور تامین مواد معدنی کمیاب به توافق رسیده و با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های این کشورها، یک بازی برد- برد را با بازیگران آسیای مرکزی رقم بزنند.
تغییر مناسبات ژئوپلیتیکی
فارغ از مناسبات اقتصادی و سیاسی درخصوص راهبرد ایالات‌ متحده برای نفوذ به آسیای مرکزی، این موضوع از لحاظ منطق ژئوپلیتیکی نیز بسیار حائز اهمیت است. می‌دانیم که کشورهای استقلال یافته از اتحاد جماهیر شوروی، محیط امنیتی حیاتی فدراسیون روسیه محسوب شده و برای مسکو به عنوان دومین لایه امنیتی پس از مرزهای داخلی، نوعی خط قرمز محسوب می‌شوند. در واقع روس‌ها از منظر امنیت ملی بر سر این محیط حیاتی هیچ‌گونه تعارفی نداشته و به محض احساس خطر از این مناطق سیاست حمله مستقیم را در دستور کار قرار می‌دهند؛ امری که در اوکراین و در چارچوب دکترین چهار تسخیر کرملین به صورت مشخص قابل ملاحظه و تحلیل است.
به همین دلیل از آنجا که روسیه در حمله به اوکراین درگیر یک جنگ فرسایشی شده‌، کشورهای غربی به صورت عام و ایالات ‌متحده به صورت خاص به دنبال آن هستند که فرصت به وجود آمده را از دست نداده و با نفوذ در حوزه امنیتی و سیاسی حیاتی روسیه از منظر ژئوپلیتیکی، مسکو را بیشتر تحت فشار قرار داده و تضعیف کنند.
این موضوع از منظر برخی از تحلیلگران به عنوان یک تیر و دو نشان نیز مطرح می‌شود؛ به طوری که نفوذ آمریکا در آسیای مرکزی، مرزهای شرقی چین و محیط نفوذ اقتصادی این کشور را هم در بر گرفته و‌هارتلند علیا را نیز در بر می‌گیرد.
در نتیجه توافق معدنی با اوکراین از غرب روسیه و همچنین توافق مشابه با کشورهای آسیای مرکزی و نفوذ خزنده در این منطقه به طور قطع روس‌ها از مرزهای جنوبی و لایه دوم امنیت ملی و همچنین چینی‌ها را در شمال غربی از منظر ژئوپلیتیکی تحت فشار قرار داده و میدان رقابت را به نزدیکی مرزهای این کشورها منتقل می‌کند.