نوآوری ضامن امنیت غذایی

گروه بازرگانی- سومین نشست از یازدهمین همایش سالانه اقتصاد مقاومتی با موضوع «چالش‌ها و ظرفیت‌های زیست‌بوم دانش‌بنیان غذا و کشاورزی» برگزار شد. در این نشست به چگونگی استفاده از فناوری‌های نوین برای رفع چالش‌های فعلی امنیت غذایی پرداخته شد و کارشناسان نقش‌آفرینی مطلوب دولت و بخش‌خصوصی را در توسعه دانش‌بنیان کشاورزی تبیین کردند. تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی صرفا ۵‌درصد از مجموع شرکت‌های دانش‌بنیان را دربر می‌گیرد و این آمار
مناسب نیست.
غلامرضا گل‌محمدی، معاون وزیر و رییس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (تات) در این نشست با اشاره به اینکه در بخش کشاورزی با چالش‌های بزرگی همچون بحران آب و تغییر اقلیم مواجه هستیم که سند دانش‌بنیان امنیت غذایی برای غلبه بر همین چالش‌ها مصوب و ابلاغ شد، گفت: اگر وضعیت اقلیمی فعلی تا سال ۲۰۵۰ میلادی ادامه یابد، آب در دسترس برای مصارف کشاورزی از ۷۵‌میلیارد متر مکعب به ۵۰‌میلیارد متر مکعب کاهش می‌یابد در حالی که نیاز غذایی از ۱۵۰‌میلیون تن به ۲۰۰‌میلیون تن افزایش می‌یابد بنابراین تحول کشاورزی سنتی به سمت دانش‌بنیان ضروری است.
وی افزود: اکنون اثربخشی سازمان تات در حوزه فناوری ۲‌میلیارد دلار است. تاکنون در سازمان به ۱۰۰۰فناوری شامل اقلام دارویی، ماشین‌ها و بذور دست یافته‌ایم و ۵۰۰مورد آن وارد مرحله تجاری‌سازی شده اما این کافی نیست. وی ادامه داد: از حدود ۱۰‌هزار شرکت دانش‌بنیان فقط ۵‌درصد در حوزه کشاورزی فعال هستند که با این سهم کم نمی‌شود به امنیت غذایی پایدار دست یافت.
گل‌محمدی تصریح کرد: یکی از مشکلات ما در حوزه بهره‌وری کشاورزی، پایین بودن ضریب نفوذ دانش است که بین ۵ تا ۱۳‌درصد اعلام شده است. از مهم‌ترین علل این سهم کم، پایین بودن سهم سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی بوده که کمتر از ۵‌درصد سهم است.
سرمایه‌گذاری علمی و ارزبری بالا
رضا بخشی‌آنی، معاون توسعه اقتصاد دانش‌بنیان معاونت علمی ریاست‌جمهوری در ابتدای سخنان خود گفت: تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی صرفا ۵‌درصد از مجموع شرکت‌های دانش‌بنیان را در بر می‌گیرد و این آمار هنوز مناسب نیست. این در حالی است که یک‌سوم کل تجارت خارجی کشور (صادرات و واردات) مربوط به حوزه کشاورزی است که بازار بزرگی به اندازه ۲۳-۲۴‌میلیارد دلار محسوب می‌شود. بخشی‌آنی با اشاره به اینکه آمارهای مربوط به تجارت کشاورزی قابل‌توجه است، اظهار کرد: اگر سال ۱۳۹۴ به عنوان سال پایه در نظر گرفته شود، واردات حدود 9/8‌میلیارد دلار و صادرات حدود 5/5‌میلیارد دلار است بنابراین تراز منفی حدود 5/3‌میلیارد دلاری در آن سال وجود داشت اما این تراز منفی در سال ۱۴۰۲ به ۱۱‌میلیارد دلار رسیده است.
وی افزود: بنابراین حوزه کشاورزی ارزبری بالایی دارد که نیاز است سرمایه‌گذاری در این بخش با توجه به اقلیم مناسب ایران انجام بگیرد؛ اقلیمی که در بسیاری از کشورهای دیگر جهان وجود ندارد. معاون توسعه اقتصاد دانش‌بنیان معاونت علمی ریاست‌جمهوری گفت: کشورهای دیگر با اینکه دچار خشکی بیشتری هستند اما ۵۰‌درصد مصرف آب را کاهش داده‌اند. شرکت‌های دانش‌بنیان در همین راستا می‌توانند نقش‌آفرینی کنند، همچنین زیست‌بوم دانش‌بنیان در حوزه صادرات و ارتقای کیفیت تولید برای رسیدن به استانداردهای اروپایی نیز می‌تواند کمک کند.
فناوری‌های نوظهور در داخل بازطراحی شوند
آرمین توحیدی، مدیر پژوهش و ارتباط با صنعت و جامعه دانشکده‌های کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران گفت: با توجه به اصول قرآنی نباید در سلطه کافران قرار بگیریم. در بیانات امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب تاکید شده که کشاورزی درست در ایران می‌تواند علاوه بر نیاز داخل و خودکفایی، تولید کافی برای صادرات هم داشته باشد و ما در امر تهیه مواد غذایی نباید به بیرون مرزها احتیاج داشته باشیم.
وی افزود: با این حال و با وجود تاکید استانداردهای جهانی بر مصرف سرانه ۱۳کیلوگرم منابع پروتئینی در سال و رشد سریعی که در سال‌های پیش از سال۹۷ در این حوزه داشتیم، از سال۹۷ به شدت مصرف گوشت در ایران کاهش یافته و سرانه میانگین مصرف تقریبا به ۶کیلوگرم رسیده است.
توحیدی با اشاره به اینکه در نگاه فناوری باید دانش سنتی نیاکان خود را نیز حتما به دانشگاه بیاوریم و آن را به علم و استاندارد تبدیل کنیم، اظهار کرد: دامداری دقیق (PLF)، اصلاح ژنتیکی، خوراک جایگزین و سایر فناوری‌های نوظهور را باید مبتنی بر اقلیم و توان داخلی بازطراحی کنیم.
وی افزود: مشاهده می‌کنیم گوشت ارگانیک در دنیا سه برابر گوشت تولیدشده در پرواربندی قیمت دارد اما ما برای گوشتی که در مراتع تولید می‌شود و از نظر کیفیت بسیار بهتر از گوشت دامپروری‌هاست ارزش قائل نیستیم و هر دو را با قیمت یکسان می‌فروشیم و در واقع مراتع را به ثمن بخس حراج می‌کنیم.
اتکا به نوآوری تنها راه تضمین امنیت غذایی
ابوالفضل رئوفی، مدیرکل محیط‌زیست، توسعه پایدار و امور فناوری وزارت جهاد کشاورزی در این نشست گفت: در اجلاس کدکس درباره مواد غذایی در ژنو حضور داشتم که ریاست فائو، WHO و دیگر سازمان‌های بین‌المللی و همچنین ۸۰۰شرکت دانش‌بنیان در جهان با موضوع امنیت غذایی در آن حضور داشتند.
وی تصریح کرد: نماینده بانک جهانی گزارش می‌داد که تا سال۲۰۵۰، ۷۰‌درصد تقاضا افزایش پیدا خواهد کرد و با شرایط تغییر اقلیم میزان تولید ۵۰‌درصد کاهش خواهد یافت. اگر تغییرات اقلیم متوقف شود و وضعیت طبیعی باشد به طور متوسط ۱۱‌درصد میزان نیاز به آب افزایش خواهد یافت و برای کشورهای در حال توسعه این میزان دو برابر خواهد بود.
رئوفی تاکید کرد: بنابراین امنیت غذایی چالش بسیار مهمی است. اگر تکانه‌های سیاسی و منطقه‌ای هم وجود داشته باشد به میزان اهمیت آن افزوده می‌شود. راه‌حل این وضعیت فقط و فقط اتکا به نوآوری و فناوری با هدف تضمین و بهبود امنیت غذایی است. تضمین چهار رکن شامل فراهم آوردن، دسترسی‌پذیری، سلامت و بهبود دارد.
وی ادامه داد: اتکا به فناوری نیازمند به سیاست‌ها و استراتژی‌های ملی و فراملی است. نباید صرفا به خرید تضمینی محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان در سیاستگذاری اکتفا کرد. چرا بخش کشاورزی شکل نمی‌گیرد؟ به این دلیل که کشاورزی به علت سروکار داشتن با موجودات زنده ۵۰‌درصد ریسک دارد و سرمایه‌گذاری کمی در این بخش انجام می‌شود در حالی که در بخش خدمات و صنعت اینطور نیست.
امکان افزایش صادرات کشاورزی با شرکت‌های دانش‌بنیان
مجید جوانمرد، معاون ارتباط با صنعت و تجاری‌سازی سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی در این نشست گفت: به شاخص پیچیدگی اقتصادی که بسیار شاخص مهمی است باید توجه بیشتری شود. شاخص پیچیدگی اقتصادی بین ۳- تا ۳ است که هرچه بیشتر باشد به معنای پیچیدگی اقتصادی بالاتری است.
وی افزود: با بررسی شاخص‌ها و رتبه‌های بین‌المللی کشورهایی مثل ژاپن و کره‌جنوبی می‌توان دریافت که این کشورها بیشتر به جای مقاله به سمت ثبت Patent رفته‌اند.
جوانمرد در پایان تاکید کرد: در صحبت‌های اخیر این نشست گفته شد که 5/6‌میلیارد دلار صادرات داریم اما محصولات کشاورزی با پیچیدگی پایینی صادر می‌شوند که این مهم فقط با شرکت‌های دانش‌بنیان محقق می‌شود. استراتژی‌های مختلفی در همین رابطه شامل جایگزینی، انتشار، توسعه و نوآوری و آفرینش وجود دارد که باید به آنها عنایت ویژه‌ای داشت.
تهدیدات غذایی یک فرصت کارآفرینی برای بخش‌خصوصی
مهدی امینی، نایب‌رییس خانه صنعت، معدن و تجارت ایران در این نشست با اشاره به اینکه باید در حوزه تغییر سیاست‌های ارزی و تجاری از بخش تولیدکننده مراقبت کرد، گفت: بارها پیش آمده که تغییر در پرداخت ارز حمایتی به واردات گوشت قرمز اثر معکوس خودش را گذاشته است و این نشان می‌دهد سیاست‌های ارزی نیاز به تامل بیشتر دارد.
وی گفت: کرونا به دنیا یاد داد که باید زنجیره غذایی را کوتاه کنیم و نظم نوین جهانی از زنجیره بلند تغییر رویکرد داد تا کشورها با کمبود غذایی مواجه نشود بنابراین توجه به پیچیدگی اقتصادی در داخل مرزها و بهره‌وری کشاورزی ضروری خواهد بود.
امینی تصریح کرد: ظرفیت‌های چهارفصل کشور و نیروی انسانی مناسب پشتوانه بخش‌خصوصی برای تولید است و موجب شده تهدیدات غذایی با وجود آنکه برای کشور یک تهدید است برای بخش‌خصوصی یک فرصت کارآفرینی در نظر گرفته شود.
امکان جهش بهره‌وری در کشاورزی با استفاده از فناوری
عبدالحسین بهرامی، رییس مرکز راهبری ستادهای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در این نشست گفت: نقش ستاد غذا و کشاورزی معاونت علمی ایجاد هم‌افزایی و همرسانی بین دولت و بخش‌خصوصی است چراکه باور داریم کار اصلی برای افزایش بهره‌وری و رشد تولید را بخش‌خصوصی انجام می‌دهند.
وی افزود: اگر بخواهیم به رشد اقتصادی ۸‌درصد برسیم، باید تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان کشاورزی را افزایش دهیم و بتوانیم دسترسی این شرکت‌ها را به بازار فراهم کنیم که ماموریت این ستاد نیز همین است. اگر بخش‌خصوصی به سیاستگذار اعتماد نداشته باشد که می‌تواند تولید با فناوری خود را به راحتی در اختیار بازار قرار دهد، کار تولید دشوار می‌شود.
بهرامی خاطرنشان کرد: بنابراین تشکیل کانون‌های دانش، صنعت و بازار را به عنوان ابزاری برای توسعه تکنولوژی سطح متوسط و پایین در دست اقدام داریم. مراکز تحقیقات کشاورزی در دهه‌های۷۰ و ۸۰ ماموریت‌های خوبی برای ترویج روش‌های نوین کشاورزی انجام دادند اما امروزه با تغییرات حوزه فناوری و نوآوری دیگر نمی‌توانند پاسخگوی نیاز جامعه هدف کشاورزی باشند.
توزیع نامناسب شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی
ارژنگ جوادی، قائم مقام ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان غذا و کشاورزی در این نشست گفت: زیست‌بوم کشاورزی به دلیل تغییرات اقلیمی و چالش‌های ساختاری بیش از همیشه به دانش و فناوری نیاز دارد بنابراین تشکیل ستاد غذا و کشاورزی معاونت علمی موج امیدی در فعالان این حوزه ایجاد کرده و بیشترین تراکم طرح‌ها را در خود جای داده است.
وی افزود: در این ستاد تلاش می‌کنیم شرکت‌ها را به سمت چالش‌های بخش کشاورزی هدایت کنیم و اینطور نباشد که شرکت‌ها در یک نقطه غیرمرتبط با بهره‌وری بخش کشاورزی تجمع بیجا داشته باشند. با تاکید معاون علمی ریاست‌جمهوری برنامه‌های ستاد غذا و کشاورزی مستقیما به زنجیره‌ها خواهد پرداخت که برنامه آن تقدیم فعالان این حوزه خواهد شد.
جوادی خاطرنشان کرد: فارغ از کمیت شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی، این شرکت‌ها توزیع نامناسبی دارند. از ۵۰۰شرکت حوزه کشاورزی عمده انباشت در حوزه‌هایی است که تنگناهای بخش کشاورزی را پوشش نمی‌دهند. معاونت علمی با فراخوان‌های خود تلاش می‌کند شرکت‌ها را به حوزه‌های هدف سوق دهد.
سهم ۶۰‌درصدی دانش و فناوری در افزایش ۵برابری تولید کشاورزی
حسین فرازمند، رییس مرکز اطلاع‌رسانی و فناوری اطلاعات سازمان تات در این نشست گفت: افزایش ۵برابری تولید محصول کشاورزی در چهار دهه اخیر ۶۰‌درصد تحت تاثیر دانش و فناوری بوده و صرفا ۴۰‌درصد آن در اثر افزایش سطح زیر کشت بوده است. با این حال تغییرات اقلیم می‌تواند ۱۰‌درصد تولید را در آینده از بین ببرد که نتیجه می‌گیریم باید هرچه بیشتر به افزایش ضریب نفوذ دانش برای رشد بهره‌وری تولید از جمله هوشمندسازی تولید توجه شود.
وی افزود: در هوشمندسازی تولید کشاورزی با استفاده از فناوری‌های نوین با چالش‌هایی مواجه هستیم که اهم این موارد هزینه بالا و نیاز به سرمایه‌گذاران کلان که کشاورزان کوچک از توانشان خارج است. موارد دیگر، عدم دسترسی به داده کافی در خصوص شرایط اقلیمی و آمارهای مدیریتی، تکنولوژی‌های پیچیده و عدم آشنایی کشاورزان عادی با آن و محدودیت‌های زیرساختی از جمله دسترسی به اینترنت برای استفاده از اینترنت اشیا در سطح مزارع و باغات و سایر چالش‌های هوشمندسازی عبارت از فقدان مقررات قانونی، نیروی انسانی متخصص، کوچک‌مقیاسی مزارع است.
فرازمند در ادامه برای بیان راهکارها اظهار کرد: راهکارهای پیشنهادی برای غلبه بر چالش‌های مذکور عبارت از سرمایه‌گذاری و حمایت دولتی یا منابع اعتباری صندوق‌ها، تقویت زیرساخت IT در روستا، آموزش و توسعه مهارت در کشاورزان و ترویج و تشویق برای هوشمندسازی و ادغام تحقیق و توسعه صنعت با دانشگاه است.
استفاده از فناوری‌های نوین مهم‌ترین راهکار بهبود بهره‌وری صنایع غذایی است
بهاره برهانی، مدیر تحقیق و توسعه گروه صنعتی زر در این نشست گفت: کشاورزی ماده اولیه صنایع غذایی است و داشتن مواد اولیه کافی و باکیفیت چالش اصلی صنعت غذاست. مهم‌ترین چالش صنعت غذا مساله تحریم است که نمی‌توان از هر برند و ماده‌ای استفاده کرد و شاید به اجبار کیفیت‌های پایین‌تری در تولید استفاده شود و تنوع مواد اولیه را هم کاهش داده است.
وی افزود: این چالش، قیمت تمام‌شده را هم بالا می‌برد بنابراین قدرت خرید مصرف‌کننده و بازار عرضه را نیز کاهش می‌دهد. نوسانات نرخ ارز و قیمت انرژی که با برهم زدن برنامه تولید و بر قیمت تمام‌شده محصولات تاثیر می‌گذارند، فقدان زیرساخت‌های تولید از جمله صنایع بسته‌بندی، فرآوری و نگهداری که ضایعات را بالا می‌برند، واردات بی‌رویه برخی مواد اولیه که تولید داخل دارد و انگیزه تولیدکننده را برای تحقیق و توسعه از بین می‌برد و فقدان استاندارد ملی برای محصولات دانش‌بنیان و جدید از جمله سایر چالش‌هاست.
برهانی با اشاره به راهکارها گفت: تسهیل در سرمایه‌گذاری و استفاده از فناوری‌های نوین مهم‌ترین راهکار برای بهره‌وری است. اولین تاثیر آن کاهش ضایعات صنایع غذایی است، به علاوه کشاورزی دقیق و هوشمند می‌تواند بر مدیریت پایدار منابع و کاهش مصرف سموم شیمیایی اثر بگذارد.
امنیت بذر ضامن امنیت غذایی
سیدباقر محمودی، رییس هیات مدیره شرکت پیشگامان گیاهان زراعی در این نشست گفت: بذر یک نهاده است و در جاهای دیگری به عنوان کالا از آن یاد می‌شود اما من می‌گویم بذر یک بسته با فناوری است. کود و سم و بذر می‌تواند تنها با بذر وارد زمین کشاورزی شود. بذر دانه نیست و برخی مواقع هم بذر را با ارقام اشتباه می‌گیرند.
وی افزود: بذر صنعت است و از کشاورزی معیشتی خارج می‌شود اما هنوز در کشور به بذر به عنوان صنعت نگاه نمی‌کنیم. اگر می‌خواهیم امنیت غذایی داشته باشیم باید امنیت بذر وجود داشته باشد. رییس هیات مدیره شرکت پیشگامان گیاهان زراعی گفت: در کشور ۲‌میلیون تن تقاضای بذر داریم ولی ۵۰۰‌هزار تن تولید می‌کنیم. هرچه عدد تولید بذر بالاتر برود کشاورزی هم سطح بالاتری خواهد داشت. ما سومین تولیدکننده بذر جهان هستیم اما بذر هندوانه نداریم.