21 - 01 - 2024
نیمه پنهان تجارت ایران و هند
توسعه تعاملات تجاری ایران با هند به عنوان کشوری با بازار مصرفی بسیار بزرگ، نیازمند انرژی و دارای منافع مشترک ژئوپلیتیک و لجستیک است که می‌تواند به رغم برخی تعارضات سیاسی منافع متقابل دو طرف را تامین کند.
در پی سفر روز یک شنبه سوبرامانیام جایشانکار وزیر خارجه هند به تهران رییس‌جمهوری ایران ابراهیم رییسی خواستار تسریع اجرای توافقات میان دو کشور و لزوم جبران تاخیرها شد و بر توسعه تعاملات سیاسی، اقتصادی، علم و فناوری، حملونقل و انرژی دوجانبه تاکید کرد.
وزیر امور خارجه هند نیز در دیدار با رییسی ضمن اعلام علاقه‌مندی این کشور برای انعقاد توافقنامه همکاری‌‌های جامع و بلندمدت با جمهوری اسلامی ایران، بر پایبندی کامل هند به تعهدات خود در پروژه توسعه بندر چابهار و همچنین توسعه همه‌جانبه همکاری با ایران تاکید کرد.
عضویت ایران و هند در بریکس و شانگهای، برخورداری هند از رشد بالای اقتصادی و صنایع به‌روز این کشور از جمله مزیت‌های دهلی‌نو برای روابط تجاری با تهران به شمار می‌روند. متقابلا موقعیت استثنایی ژئوپلیتیک ایران و استقرار آن در مسیر کریدورهای بین‌المللی از جمله کریدور حملونقل بین‌المللی شمال-جنوب و اتصال هند به بازارهای آسیای‌میانه و روسیه، وجود منابع عظیم انرژی و نفت و گاز و وجود بنادر مناسب و مطلوب در شمال و جنوب کشور برای ترانزیت کالا و همچنین وجود شرکت‌های فنی مهندسی و دانش‌بنیان با استانداردهای بالا برای اجرای پروژه‌های مشترک فنی مهندسی نیز می‌تواند مزایای ایران برای گسترش روابط اقتصادی و تجاری با هند محسوب شود.
نگاهی به کارنامه تجارت ایران و نصف جهان
در سال‌های اخیر هند برمبنای سیاست‌های ایران در کنار ۱۵ کشور همسایه در لیست کشورهای منتخب وارد‌کننده کالاهای ایرانی قرار گرفته است، اما متاسفانه هنوز ایران نتوانسته سهم قابل توجهی از بازار جذاب‌‌ترین و مهم‌ترین مقصد صادرات کالایی کشورهای جهان که ششمین اقتصاد بزرگ جهان نیز به شمار می‌رود را به دست آورد.
از نگاه تحلیلگران یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی توسعه تجارت ایران و هند، تحریمهای ایران است و در کنار این موضوع موانعی چون تعرفههای گمرکی و مشکلات بانکی نیز هستند که ضرورت دارد به‌سرعت برطرف شوند.
سوای برخی اختلافات سیاسی (روابط نزدیک هند با ایالات متحده و اسرائیل)، تهران و دهلی‌نو از منافع اقتصادی مشترک قابل توجهی برخوردار هستند. ایران هند را به عنوان کشوری می‌شناسد که به شدت به منابع انرژی به ویژه نفت و گاز نیاز دارد. جمهوری اسلامی ایران می‌تواند در وهله اول، از فرصت سیاست نگاه به شرق و بهبود روابط با همسایگان و کشورهای منطقه، استفاده کند و به مانند آنچه در تحول روابط با عربستان دنبال میکند، بدون توجه به ارتباطات هند و اسرائیل و صرفا با نگاه به منافع اقتصادی، بهبود و افزایش روابط با هندوستان را با استفاده از ظرفیت اتحادیه‌‌هایی همانند بریکس دنبال کند. به‌گونه‌‌ای که انتظار می‌رود، ایران با یک نقشه راه و راهبرد طولانی‌مدت، در قالبی گسترده و منسجم از ظرفیتی که بریکس در اختیارش قرار داده، به جهت بی‌اثر کردن تحریمها از روش طراحی مجدد نقش ایران در اقتصاد جهانی و همچنین تعریف و طراحی نقش جدید در نظم نوین جهانی و همچنین افزایش قدرت چانه‌زنی کشور در مذاکرات با کشورهای ثالث همانند هند استفاده کند.
در واقع نیاز است ایران، چنان آورده اقتصادی برای هند به وجود بیاورد که بر پایه آن هند، تصمیم به سرمایه‌گذاری بیشتر در ایران داشته باشد. یکی از این آورده‌‌ها می‌تواند معافیت‌‌های مالیاتی و گمرکی برای واردات کالاهای هندی و امضای توافق تجارت آزاد با این کشور باشد.
در سال ۲۰۲۲ میزان تولید ناخالص داخلی هند رقمی حدود ۸۹۲/۲ تریلیون دلار بوده است و این کشور با ۴/۱ میلیارد نفر جمعیت بخش مهمی از نیاز کالایی خود را از طریق واردات تامین میکند. در سال ۲۰۲۲ حدود ۵۴۸ میلیارد دلار ارزش واردات کالایی این کشور بوده که مبادی مهم واردات آن، به ترتیب کشورهای چین، امارات متحده عربی، آمریکا، سوئیس، عربستان و عراق بوده‌‌اند و حدود ۲۴ درصد از واردات این کشور سال ۲۰۲۲ از مبادی کشورهای خاورمیانه انجام شده است.
صادرات امارات متحده عربی، عربستان و عراق به هند در نیمه اول ۲۰۲۲ به ترتیب برابر با ۲۶ میلیارد دلار، ۲۴ میلیارد دلار و ۲۲ میلیارد دلار بوده و این در حالی است که ایران با ساختار اقتصادی به مراتب منسجم‌تر از عراق و محصولات با ارزش و مزیت صادراتی گسترده‌تر طی سال‌های پس از تحریم و خروج آمریکا از برجام حجم بسیار اندکی از بازار هند دارد. در سال ۲۰۲۲ایران هفتادودومین مبداء وارداتی کالا به کشور هند بوده است.
بیشترین صادرات ایران به هند مربوط به اقلام شیمیایی آلی از جمله متانول، میوه و خشکبار، نفت خام و برخی مشتقات نفتی همچون اوره و قیر، روغن پایه معدنی، سنگ و نمک‌‌های معدنی و محصولات شیمیایی معدنی از جمله آمونیاک و دوده کربن است و نکته حائز اهمیت در سبد صادراتی در سهم ایران به هند میزان بالای پنج گروه یادشده و محدودیت تنوع صادرات ایران به هند از حیث گروه کالایی است.
در تایید اظهارات مطرح‌شده باید عنوان داشت که بر اساس گفته سفیر ایران در هند ایرج الهی بالغ بر یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار در سال ۱۴۰۱ صادرات پایه نفتی و محصولات پتروشیمی به کشور هند صادر شده که از این مقدار ۱ میلیارد و ۱۶۸ میلیون دلار به صدور محصولات پتروشیمی اختصاص یافت. حجم مبادلات دو کشور در بازه زمانی یادشده ۵ میلیارد دلار بوده و این در حالی است که این رقم پیش از تحریمها حتی به ۱۸ میلیارد دلار نیز رسیده است. همچنین محصولات کشاورزی و میوه تنها ۲۰۰ میلیون دلار از سبد صادراتی ایران به هند را تشکیل می‌دهند و با توجه به درگیری‌های سیاسی میان هند و افعانستان به عنوان یک مبداء مهم برای تامین خشکبار در شرایط فعلی ایران می‌تواند سهم خود را در بازار میوه و خشکبار هند به راحتی افزایش دهد. همچنین تعرفه صفر هند برای واردات از برخی کشورها سبب شده میوه و محصولات کشاورزی ایران از این کشورها خریداری و مجددا به هند صادر شود که نوعی فرصت‌سوزی برای صادرات این گروه از محصولات ایرانی به شمار می‌آید.
بررسی اطلاعات و آمار در دوره زمانی ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ تجارت ایران با هندوستان نشان می‌دهد که حجم تجارت ایران با هند در سال ۱۴۰۰ معادل ۹/۲ میلیارد دلار بوده است. این رقم در مقایسه با کل تجارت کشور سهم ۳/۳ درصدی دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که سهم ارزش تجارت با هندوستان از کل تجارت ایران از سال ۱۳۹۸ (خروج آمریکا از برجام) تا ۱۴۰۰ کاهش یافته است، به طوری که در سال ۱۴۰۰ رشد تجارت ایران با هند معادل ۱۶ درصد در مقایسه با سال قبل به دلیل کاهش شدید واردات تنزل یافته است. عمده‌ترین دلیل کاهش تجارت ایران با هند را می‌توان به تشدید تحریمهای آمریکا علیه ایران و فشار این کشور به هندوستان و سایر شرکای تجاری ایران برای کاهش مبادله با ایران نسبت داد، اما در سال ۱۴۰۱ این رقم مجددا افزایشی شده است.
اهمیت چابهار در تعاملات ایران و هند
قرارداد بلندمدت چابهار که به گفته مهرداد بذرپاش وزیر راه‌و‌شهرسازی تا یک ماه آینده نهایی می‌شود و به امضای دو طرف می‌رسد قرار است جایگزین قرارداد اصلی شود که عملیات هند در پایانه شهید بهشتی بندر چابهار را پوشش می‌دهد و هر ساله تمدید می‌شود. قرارداد جدید به مدت ۱۰ سال اعتبار خواهد داشت و به طور خودکار تمدید خواهد شد.
هند در ماه مه ۲۰۱۶ قراردادی سه‌جانبه با ایران و افغانستان برای توسعه پایانه شهید بهشتی چابهار امضا کرد. با این حال، از زمانی که طالبان در سال گذشته بر افغانستان مسلط شدند، این کشور نقش محدودی در این قرارداد داشت.
هند متعهد شده بود که ۸۵ میلیون دلار در پایانه بهشتی سرمایه‌گذاری کند و جرثقیل‌ها و سایر تجهیزات به ارزش چند میلیون دلار را در حال حاضر فراهم کرده است. هند به بهره‌برداری و تجهیز پایانه‌های کانتینری و چندمنظوره بندر چابهار طبق هماهنگی‌های فعلی ادامه می‌دهد. اخیرا هند شش جرثقیل بندری متحرک را به منطقه آزاد تجارت جهانی بنادر هند (IPGCFTZ) در این بندر تحویل داده است.
هند برای افزایش رقابت‌پذیری خود با چین که در بندر گوادر پاکستان مشغول اجرای پروژه‌های عظیم است، نگاهی ویژه به بندر چابهار دارد. رقابت اقتصادی قدرت‌های اقتصادی جدید، یعنی چین و هند، می‌تواند فرصت خوبی را در اختیار ایران قرار دهد تا ایران با بازارگشایی و ایجاد رقابت میان این دو کشور، به‌گونه‌‌ای پیش برود که هند را مطمئن کند در صورت عدم استفاده از فرصت سرمایه‌گذاری در بندر چابهار این فرصت را در اختیار رقیب دیرینه چین قرار داده و ممکن است متحمل ضرر و زیان شود، در حالی که چین در عرصه اقتصادی و سرمایه‌گذاری، توجه کمتری به تحریمهای آمریکا دارد.
مقام‌های هندی مکررا در اظهارات خود بر تعهد هند نسبت به توسعه بندر چابهار تاکید دارند. مرداد ۱۴۰۱، در مراسمی در بمبئی به مناسبت روز چابهار ساربادانا سونووال وزیر بنادر و کشتیرانی هند اعلام کرده بود «چشم‌انداز هند این است که بندر شهید بهشتی در چابهار را به یک قطب ترانزیت تبدیل کند و آن را برای اتصال به کریدور شمال-جنوب با هدف دسترسی به کشورهای آسیای‌میانه پیوند دهد.» وی تاکید کرد که هند مشتاق است از مشوق‌های بندر شهید بهشتی و منطقه تجارت آزاد چابهار برای شرکت‌های تجاری و لجستیکی استفاده کند.
در آبان ماه سال گذشته پس از نشست مجازی بیست و یکمین سازمان همکاری شانگهای سوبرانیام جایشنکار، وزیر امور خارجه تاکید کرد: «ما نیاز به اتصال بهتر در منطقه سازمان همکاری شانگهای با تمرکز بر منافع کشورهای آسیای مرکزی داریم، بندر چابهار و کریدور شمال- جنوب می‌توانند، پتانسیل اقتصادی این منطقه را به عمل درآورند.» بندر چابهار، دروازه مهمی برای دسترسی هند به افغانستان و آسیای‌میانه است و هند را قادر میکند تا با دور زدن پاکستان و به افغانستان و در نهایت به آسیای مرکزی دسترسی پیدا کند.
کریدور هند-خاورمیانه-اروپا ایران را دور می‌زند؟
همزمان با داغ شدن بحث راه‌اندازی کریدور هند- خاومیانه-اروپا، برخی کارشناسان می‌گویند ایران، روسیه و کریدور شمال-جنوب با راه‌اندازی این کریدور آسیب خواهند دید که به معنای تضعیف موقعیت ایران از تبدیل شدن به یک مرکز ترانزیتی بزرگ در خط تجارت جهانی آسیا و اروپاست. این کریدور یک کانال ریلی چندوجهی است که هم از مسیرهای راه‌آهن و هم مسیرهای کشتیرانی در فاصله ۵۰۰۰ کیلومتری استفاده میکند، ضمن اینکه در کنار هم، شبکه‌ای از کابل‌های برق زیر دریا و خطوط لوله انرژی سبز بین هند و یونان گذاشته خواهد شد.
اگرچه هند از جمله کشورهای اصلی تعریف‌کننده کریدور شمال-جنوب است، اما تجربه دو دهه گذشته و حتی مروری بر عملکرد این کریدور در دو سال اخیر که با جنگ روسیه و اوکراین انتظار می‌رفت حجم تجارت در این کریدور افزایش قابل ملاحظه‌ای یابد، نشان داده کریدور شمال-جنوب به واسطه برخی مشکلات زیرساختی و فرآیندی، از پتانسیل و ظرفیت قابل ملاحظه‌ای برای پاسخگویی به نیازهای جدید با سرعت عمل و توان انعطاف‌پذیری بالا، برخوردار نیست.
ایده این پروژه که توسط ایالات متحده و اتحادیه اروپا حمایت می‌شود، حول محور اتصال هند به اروپا از طریق خاورمیانه است، بنابراین هزینه‌های لجستیکی حملونقل را تا حدود ۴۰ درصد کاهش و فرصت‌های توسعه منطقه را افزایش می‌دهد. این پروژه از دو کریدور تشکیل شده است: کریدور شرقی که هند را به کشورهای عربی خلیج‌فارس متصل خواهد کرد و کریدور شمالی که کشورهای خلیج‌فارس را از طریق اردن و اسرائیل به اروپا وصل میکند.
هدف از این پروژه منزوی کردن ایران از طریق تقویت مشارکت هند، کشورهای خلیج‌فارس و اسرائیل است و با ایجاد اتحاد اقتصادی بین این طرف‌ها، ایالات متحده قصد دارد از هرگونه تلاش ایران برای نزدیک شدن به هند جلوگیری کند. چابهار ایران محور اصلی پروژه بلندپروازانه ایران برای ایجاد کریدور جنوب به شمال بین هند و اروپاست.
با وجود اشتیاق وافر اولیه برای راه‌اندازی این پروژه هنوز تردیدهایی پیرامون آن وجود دارد، زیرا تاکنون جزئیات زیادی در مورد بودجه یا چارچوب زمانی آن وجود ندارد و با چالش‌های متعددی از جمله مدیریت بندر پیرئوس در یونان (آخرین بندر در مسیر طراحی شده این کریدور) توسط چین، افزایش فشارها بر اسرائیل با حمله به غزه و انتقاد آنکارا از این کریدور به علت دورزدن ترکیه مواجه است.
جمع‌بندی
با توجه به معافیت بندر چابهار از تحریمهای آمریکا و شتاب کشورهای همسایه در راه‌اندازی کریدورهای موازی و همچنین تلاش‌های آمریکا و اروپا برای ادغام اسرائیل در لجستیک منطقه‌ای از طریق راه‌اندازی کریدورهای مختلف لزوم شتاب هند در توسعه بندر چابهار بیش از پیش احساس می‌شود و تحقق این امر نیازمند افزایش قدرت چانه‌زنی ایران برای تسریع این پروژه است.
توافق تجارت ترجیحی راهکاری مناسب برای عبور از مشکلاتی چون «تعرفههای بالای گمرکی» و «مشکلات نقل و انتقالات مالی» است که به عنوان دو مانع اصلی برای توسعه روابط تجاری ایران و هند محسوب می‌شوند. همچنین حوزه‌‌های کشاورزی، دارو و مواد غذایی که خارج از دایره تحریمها هستند، می‌توانند زمینه‌ساز توسعه تعاملات تجاری میان دو طرف شوند.
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد