هامونِ خشک، نتیجه مماشات با طالبان

گروه انرژی- یک سال و نیم مذاکره دولت ابراهیم رییسی برای سرازیرشدن آب هیرمند به دشت خشک‌ هامون با وجود وعده‌های دو طرف، همچنان بی‌نتیجه مانده است و مشخص نیست، طالبان که این روزها زیر تیغ تند مخالفان خارجی خود برای آینده اداره این افغانستان قرار دارد، چه تصمیمی برای حق‌آبه ایران خواهد گرفت.
مرداد سال گذشته بود که خبر رسید، طالبان موافقت کرده که بخشی از آب هیرمند را به سوی ایران روانه کند. اما چند روز بعد مشخص شد، آبی که از سمت افغانستان به ایران آمده، به شوره‌زار رفته و اصلا به دشت‌ هامون نرسیده است. پس از آن پیگیری‌های مقامات دولت سیزدهم ادامه یافت و حتی علی‌اکبر محرابیان وزیر نیرو به این کشور سفر کرد تا شخصا نتیجه بگیرد. با این حال یک سال پس از سفر وزیر نیرو به افعانستان هنوز آب هیرمند به دشت‌ هامون نرسیده است.
اسفند سال گذشته حسن کاظمی‌قمی سفیر ایران در افغانستان دلیل سرازیر نشدن آب از سوی سد کمال‌خان را مشکلات فنی ذکر کرد. او گفته بود: ظرفیت سد کمال‌خان کم است و زمانی که آب با حجم زیاد به این سد می‌رسد پُر می‌شود اما یک مسیر ایجاد شده است و آب به سمت منطقه «شوره‌زار» سرازیر می‌شود.
طی یک سال مذاکره با طرف‌های افغان به‌ویژه در گفت‌وگوهای اخیر و جلسه با وزیر خارجه حکومت طالبان، آنان بابت هدر رفتن آب ابراز تاسف کردند و این موضوع را ناشی از اشکال‌های فنی سد کمال‌خان می‌دانند و این حرف درستی است.
به گفته کاظمی‌قمی، مسیر جلو و پشت سد کمال‌خان نیاز به لایروبی دارد و همچنین باید اقدام‌هایی انجام شود تا سیلاب به‌مسیر انحرافی نرود و در گفت‌وگوهای اخیر با مقام‌های ارشد طالبان تاکید شده است که اشکال‌های فنی باید برطرف شود.
کاظمی‌قمی ابراز امیدواری کرد، با توجه به اینکه مقام‌های طالبان بر رفع اشکال‌های فنی سد کمال‌خان تاکید کردند برای مسدود کردن مسیر انحراف آب این سد اقدام‌های عملی را شروع کنند و ایران هم می‌تواند به آنان کمک کند.
با این حال امیدواری و اطمینانی که کاظمی‌قمی داد، هم هنوز به نتیجه نرسیده است.فرشید شکرخدایی رییس کمیسیون توسعه پایدار، محیط‌زیست و آب اتاق بازرگانی ایران می‌گوید: افغانستان ادعا داشته که به لحاظ فنی این امکان وجود ندارد که آب را به سمت ایران منحرف کنند و سدها و آبراه‌های این کشور برای دادن حق‌آبه ایران طراحی نشده اما ایران در بازدید و عملیات فنی این موضوع را رد کرده است.
او به ایلنا گفته است: در طول ۲۰ سال گذشته نه دولت قبلی افغانستان و نه طالبان، حق‌آبه ایران را از هیرمند پرداخت نکرده‌اند، بنابراین به نظر می‌رسد که نیاز باشد شدت عمل و اقتدار بیشتر اعمال شود، هرچند مذاکرات زیادی انجام شده اما هنوز اتفاقی نیفتاده است.
به گفته وی، در سال‌های قبل از ۲۰ سال گذشته نیز دولت متمرکزی در افغاستان وجود نداشته، ما حتی نمی‌دانستیم که باید با چه کسانی وارد مذاکره شویم. بعد از شکل گرفتن دولت متمرکز هم که مذاکره جدی نداشتیم، بنابراین در عمل حق‌آبه‌ای را دریافت نکردیم. حتی زمانی دولت کرزای اعلام کرده بود ما ترجیح می‌دهیم آب سرریز را روانه بیابان و شوره‌زار کنیم اما به ایران ندهیم.
مماشات کردیم؟
کارشناسان می‌گویند با خشک شدن‌ هامون که نیم‌میلیون متر مساحت دارد و با توجه به وزش باد‌های ۱۲۰روزه شاهد بروز شدید پدیده گردوغبار در روستا‌های پایین‌دست خواهیم بود که امکان زندگی را از ساکنان این مناطق سلب می‌کند؛ بنابراین باید تاکید شود که حق‌آبه هیرمند به علاوه حق‌آبه زیست محیطی و حق‌آبه تالاب‌ هامون باید از سوی افغانستان به ایران داده شود. زیرا تالاب‌ هامون باید زنده بماند تا زندگی در پایین‌دست جریان داشته باشد. موضوعی که به نظر می‌رسد با وجود پیگیری‌های ایران به نتیجه‌ای نرسیده است.
شکرخدایی رییس کمیسیون توسعه پایدار، محیط زیست و آب اتاق بازرگانی ایران در این رابطه می‌گوید: ما در مورد افغانستان بیش از حد مماشات کرده‌ایم و اکنون نیاز به شدت عمل داریم، به نظر می‌رسد که باید در این زمینه تصمیم استراتژیک اتخاذ شود زیرا بعید است که طالبان هم از مسیر مذاکره و دیپلماتیک تن به رهاسازی آب هیرمند به سوی ایران بدهد، در نتیجه باید از عوامل دیگری برای تحت فشار قرار دادن افغانستان استفاده کنیم.
او تاکید کرد: بعید است اگر به اندازه کافی شدت عمل به خرج ندهیم و از همه ابزارهایمان استفاده نکنیم موفق به گرفتن حق‌آبه شویم، زیرا اکنون افغان‌ها هم اظهاراتی مشابه ترک‌ها دارند و بارها اعلام کرده‌اند که ایران نفت و آنها آب دارند و باید معاوضه شود، اما واقعیت امر این است که به لحاظ قانونی افغانستان باید این حق‌آبه را بپردازد. آنچه تاکنون در زمینه اوضاع آب و رهاسازی حق آبِ ایران از هیرمند شاهدیم متناسب با فقر و خشکسالی در سیستان‌و‌بلوچستان نیست، باید وزارت خارجه در این زمینه احساس مسوولیت بیشتری داشته باشد.
به گفته وی، تاکنون افغانستان ادعا داشته که به لحاظ فنی این امکان وجود ندارد که آب را به سمت ایران منحرف کنند و سدها و آبراه‌های این کشور برای دادن حق‌آبه ایران طراحی نشده اما ایران در بازدید و عملیات فنی این موضوع را رد کرده و بارها درخواست کرده که پیمانکاران ایرانی با هزینه خودمان برای اصلاحات و رفع مشکل ورود کنند ولی تاکنون افغان‌ها زیر بار نرفته و این اتفاق نیفتاده است که به نظر می‌رسد بیشتر بهانه‌گیری است تا اینکه مشکل فنی در میان باشد.
رییس کمیسیون توسعه پایدار، محیط زیست و آب اتاق بازرگانی ایران با تاکید بر اینکه از لحاظ قانونی حق با ایران است و معاهده ۱۳۵۱ هیرمند هم بسیار محکم است، گفت: از لحاظ سنتی هیرمند در طول هزاران سال سیستان‌وبلوچستان را مشروب کرده و به نظر می‌رسد دادن حق‌آبه مشکل آب خراسان‌جنوبی و سیستان‌و‌بلوچستان را حل کند. امسال هم بارش خوبی در افغانستان رخ داده و سد پر از آب است و این کشور مشکل کم‌آبی ندارد، اما آنگونه که از شواهد امر پیداست امسال هم آب را به سمت شوره‌زار رها کنند و به ایران پرداخت نکنند. البته وزارت امور خارجه اعلام کرده مذاکرات انجام شده و امسال حق‌آبه دریافت خواهد شد.
وی خاطرنشان کرد: با توجه به اینکه اکنون سیستان‌وبلوچستان هیچ منبع آبی دیگری در اختیار ندارد و هیرمند مهم‌ترین گزینه تامین آبی استان است، اگر رهاسازی نشود احتمالا فقیر شدن بیشتر مردم را شاهد خواهیم بود، اکنون راه حل جایگزینی وجود ندارد و باید از همه قدرت برای گرفتن حق‌آبه استفاده کنیم، به لحاظ سیاسی باید فشار وارد کنیم چراکه جای اغماض و کوتاهی نیست.