هامون در سکوت مرد

گروه انرژی- این روزها همه نگاه‌ها و خبرهای زیست‌محیطی در ایران به سمت نجات دریاچه ارومیه رفته است آنقدر که برگزاری همایش‌ها و دعوت از صاحبنظران برای ارایه راهکارهایی برای حل مشکلات این دریاچه که لحظه به لحظه بیشتر آب می‌رود، تبدیل به خبرهایی تکراری شده است. اما در این هیاهوی تبلیغاتی نجات دریاچه ارومیه، بزرگ‌ترین دریاچه آب شیرین ایران بی‌صدا تمام کرد. خشکسالی‌های ۱۵ ساله و بسته شدن آب ورودی از سمت کشور افغانستان و دیپلماسی ضعیف ایران در تعامل با کشور همسایه،‌ هامون را به کام مرگ فرستاد.
وزیر نیرو پیش از این در مصاحبه‌ای با مهر اعلام کرده بود علت توجه زیادی که به دریاچه ارومیه می‌شود، بزرگ بودن آن و آثار بالای تخریب زیست محیطی آنجاست وگرنه مجموعه راهکارهای دولت برای تمام تالاب‌های ایران است. چیت چیان گفته بود: هیچ دریاچه و تالابی در کشور که امروز با خطر خشکی مواجه است فراموش نشده و دولت تلاش دارد تا درباره آنها برخی برنامه‌های نجات را اجرا کند.
مرگ تدریجی دریاچه‌ها و تالاب‌ها هم‌اکنون به یک موضوع جدی کشور تبدیل شده و محو شدن دریاچه‌های هامون، کافتر، بختگان، مهارلو، طشک و برخی دیگر از تالاب‌ها از نقشه ایران و همچنین قرار گرفتن دریاچه ارومیه در آستانه نابودی کامل، پای مجلس را نیز به بحران خشکی دریاچه‌ها باز کرد. مسوولان می‌گویند آثار مخرب زیست‌محیطی و وقوع توفان‌های نمکی و گرد و غبار و از بین رفتن کشاورزی از مهم‌ترین آثار زیانبار خشک شدن دریاچه‌های کشور است.
در گذشته دریاچه‌هامون را این‌گونه معرفی می‌کردند؛ ‌هامون با اختصاص حدود ۳۸۲۰ کیلومتر مربع وسعت در شرق ایران، سومین دریاچه بزرگ ایران بعد از دریاچه خزر و ارومیه به شمار می‌رود که در شمال استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. سرچشمه اصلی این دریاچه، رودخانه هیرمند است که از کوه‌های هندوکش و ارتفاعات بابا یغما در غرب کابل جاری شده و پس از طی مسافتی وارد خاک ایران شده و پس از دریافت آب رودخانه‌های خاش رود، فراه، ‌هاروت رود، شور رود، حسین‌آباد و نهبندان بالاخره در محل لورگ باغ به دریاچه هامون می‌پیوندد. دریاچه هامون نه‌تنها در گذشته یکی از بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین دریاچه‌های ایران بود بلکه در نزد زرتشتیان محلی مقدس به شمار می‌آمد اما امروز ‌هامون را جور دیگری می‌شناسند. سیستان و بلوچستان از حدود ۱۳ سال پیش تاکنون به دلیل قطع رودخانه هیرمند و خشک شدن بستر دریاچه هامون با بحران خشکسالی روبه‌رو شده است و منطقه‌ای که در گذشته به انبار غله ایران معروف بود اکنون با از بین رفتن کشاورزی، دامپروری و صید و صیادی دست به گریبان است. متوسط بارندگی دنیا ۷۵۰ میلی متر در سال است که این میزان در ایران حدود ۲۵۰ میلیمتر و در سیستان در شرایط معمولی ۵۹ میلیمتر است.
چرا ‌هامون به این روز افتاد؟
هرچند عده‌ای افغانستان را به عنوان متهم اصلی نابودی هامون می‌دانند و می‌گویند بسته شدن آب ورودی از سمت کشور افغانستان و پرداخت نکردن حقابه دریاچه از طرف این کشور باعث شده این دریاچه خشک شود اما کارشناسان معتقدند در این قضیه نباید نقش مسوولان کشور خودمان را هم نادیده گرفت.
دکتر بهروز دهزاد، متخصص محیط‌زیست و کارشناس اکولوژی در زمینه آب‌های داخلی درباره این موضوع به خبرآنلاین می‌گوید: دریاچه‌هامون از سه دریاچه کوچک تشکیل شده‌ که در زمان وفور آب به هم متصل می‌شوند، این دریاچه وابسته به رودخانه هیرمند است که در نزدیکی کابل افغانستان قرار دارد و هرگونه نوسانات در میزان آب آن در وضعیت هامون تاثیر می‌گذارد.
وی ادامه می‌دهد: از سال ۱۳۵۱ دولت ایران و افغانستان قراردادی را در زمینه حقابه هامون منعقد کرده‌اند و تا یکی دو دهه پیش افغانستان به این موضوع پایبند بود و سهم هامون را رها می‌کرد اما با پیش آمدن بحث توسعه و جدی گرفتن کشاورزی در افغانستان، سطح زیر کشت در آنجا افزایش پیدا کرد و بدقولی‌ کردند و عملیات رهاسازی آب را انجام ندادند که این قضیه با خشکسالی‌ و کاهش شدید بارندگی مصادف شد و در نتیجه تالاب ارزشمندی مانند‌هامون خشک شد.
خشکسالی‌های سال‌های اخیر و عدم پایبندی افغان‌ها به رای کمیسیون دلتا (کمیسیون دلتا متشکل از کارشناسان سه کشور کانادا، آمریکا و شیلی که روی رودخانه هیرمند کار کارشناسی انجام دادند) و قرارداد ۱۳۵۱ دولت ایران و افغانستان مبنی بر آزادسازی ۲۶ متر مکعب آب در هر ثانیه در رودخانه هیرمند باعث شد تا امروز هامون چشم انتظار قطره‌ای از آب هیرمند باشد.
دهزاد، استاد دانشگاه شهید بهشتی به خبرآنلاین می‌گوید: در این سال‌ها دیپلماسی ما ضعیف بوده به‌طوری که خود مقامات افغانستان هم به این مساله اشاره دارند که به قول‌هایشان عمل نکرده‌اند و متاسفانه می‌بینیم به دلیل ارتباطات و پیگیری‌های کمی که از طرف مسوولان کشورمان انجام گرفته، هامون به این حال و روز افتاده است.
دهزاد همچنین اضافه می‌کند: تا زمانی که تفاهم و همکاری واقعی و دوجانبه‌ای در کار نباشد، یک‌هزار توافقنامه و تفاهمنامه هم که امضا شود تاثیری ندارد و نمی‌توان به آنها دل خوش کرد.
مشکلات ظاهرا حل نشدنی دریاچه‌های ایران باعث شده تا مجلس هم علاوه بر دولت به فکر دریاچه‌ها بیفتد. سیدباقر حسینی، رییس فراکسیون مرزنشینان مجلس چند روز قبل در مصاحبه خانه ملت با انتقاد از بی‌توجهی نسبت به مشکلات دریاچه هامون گفته است: ۱۵ سال است که دریاچه هامون با مشکل روبه‌رو بوده و کسی به این موضوع توجهی ندارد و مشکلات این دریاچه تا به حال باعث مدفون شدن بسیاری از روستا‌های مرزی شده است.
نماینده سیستان و بلوچستان از تشکیل فراکسیون «احیای دریاچه هامون» در مجلس خبر داده و اعلام کرده است: مشکل هامون بسیار حادتر از ارومیه است چراکه اولویت امنیتی دارد و از طرف دیگر برای حل مشکل دریاچه ارومیه راهکارهای مختلفی هست اما برای هامون گزینه‌های کمتری در دسترس است.
حسینی در رابطه با اقدامات صورت‌گرفته برای رفع مشکل دریاچه هامون تصریح کرده است: مشکل این دریاچه را به صورت شفاهی به آقای روحانی تذکر دادم و قرار است فراکسیون نجات دریاچه هامون با حضور نمایندگان استان سیستان و بلوچستان، کرمان و برخی دیگر از نمایندگان مانند آقای توکلی تشکیل شود. در این فراکسیون هم قرار است راهکارهای نجات هامون بررسی شود و مشکل را با افغانستان مطرح کنند.
البته شکی نیست که تشکیل «فراکسیون نجات هامون» و تشکیل کارگروه نجات دریاچه ارومیه در دولت جدید خبرهای خوب و امیدوارکننده‌ای هستند. اما آنچه در این سال‌ها بر سر منابع آبی ایران رفت را هم نمی‌شود نادیده گرفت. مسوولان ایرانی که در این موارد معمولا راه فرافکنی را انتخاب می‌کنند، خشک شدن هامون را هم به گردن افغانستان انداختند. فقط لطفا یک نفر از آقایان مسوول به این سوال هم پاسخ بدهد که «قبول! هامون را بدقولی‌های افغانستان خشک کرد اما دریاچه ارومیه را چه کسی خشک کرده است؟»