هدردهنده منابع یا توسعه صنعت نفت؟

هستی عبادی- اگرچه تاریخچه تاسیس شرکت‌های دانش‌بنیان به بیش از دو دهه قبل برمی‌گردد، با این حال از سال 95 به این سو، تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان به اندازه‌ای رشد کرده که آخرین آمار از ثبت بیش از 5‌هزار شرکت خبر می‌دهد. شرکت‌هایی که انگشت‌شمار آنها موفق عمل کرده و خود را در سطح یک بنگاه بزرگ در کشور رسانده‌اند و سایر شرکت‌ها می‌توان گفت که بخشی از هدررفت منابع در کشور بوده‌اند.
طبق گزارش‌ها تا سال۱۴۰۱، حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ شرکت دانش‌بنیان در زمینه‌‎های مختلف مرتبط با صنعت نفت و گاز مانند استخراج، پالایش، خدمات مهندسی، تجهیزات حفاری و فناوری‌های نوین فعالیت می‌کنند. عملکرد برخی از این شرکت‌ها به‌خصوص در صنعت کاتالیست، موفقیت‌آمیز بوده و ایران را به یکی از کشورهای صادرکننده کاتالیست تبدیل کرده است.
در آخرین رویداد برای شرکت‌های دانش‌بنیان که در جریان نمایشگاه پتروکم اتفاق افتاد، محمد شریعتمداری، مدیرعامل هلدینگ خلیج‌فارس به‌عنوان بزرگ‌ترین هلدینگ نفت و گاز ایران اعلام کرد که علاوه‌بر تشکیل صندوقی هزار میلیاردتومانی برای حمایت از این شرکت‌ها، قرار است 2‌درصد از سود شرکت‌های زیرمجموعه هلدینگ به توسعه دانش‌بنیان‌ها اختصاص یابد؛ تصمیمی که بیانگر حمایت بخش‌خصوصی از شرکت‌های دانش‌بنیان برای اولین‌بار صورت می‌گیرد.
شرکت‌های دانش‌بنیان به حوزه نفت و گاز از دولت قبل تاکنون، تاثیرات مختلفی داشته است. این شرکت‌ها توانسته‌اند در بسیاری از زمینه‌ها مثل بهینه‌سازی فرآیندهای تولید، کاهش هزینه‌ها، بهبود فناوری‌های استخراج، حفاری و تجهیزات وابسته به صنعت نفت و گاز وارد شوند. یکی از دستاوردهای مهم این شرکت‌ها، کاهش وابستگی به تکنولوژی‌های خارجی و توسعه نوآوری‌های داخلی بوده است. به‌عنوان مثال، در زمینه تولید تجهیزات حفاری و ابزارهای مربوط به صنعت نفت، برخی شرکت‌های دانش‌بنیان توانسته‌اند نمونه‌های مشابه خارجی را تولید کنند که می‌تواند از هزینه‌های ارزی بکاهد و توانمندی‌های داخلی را تقویت کند.
برخی کارشناسان توصیه می‌کنند که در شرایط فعلی که وزارت نفت با مشکلاتی نظیر تحریم‌ها، کاهش فروش نفت و منابع مالی محدود مواجه است، ورود دانش‌بنیان‌ها می‌تواند ضرورت بیشتری پیدا کند. با توجه به چالش‌هایی که این صنعت با آن مواجه است، استفاده از فناوری‌های نوین و بهینه‌سازی عملیات می‌تواند به کاهش هزینه‌ها، افزایش بهره‌وری و کاهش نیاز به واردات تجهیزات کمک کند. به‌علاوه، شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند راه‌حل‌هایی برای بازیابی میادین نفتی از دست رفته، بهبود فرآیندهای پالایش، یا تولید انرژی‌های نوین (مثل انرژی‌های تجدیدپذیر) در کنار نفت، ارائه دهند.
با این حال، گروهی هم مخالف این دیدگاه هستند و براین باورند که از مجموع 5‌هزار شرکت ثبت‌شده که عمدتا منابع زیادی از بودجه عمومی دولت به آنها اختصاص یافت، بخش بزرگی از این منابع هدر رفته و لازم است که دولت در اختصاص منابع به این شرکت‌ها دقت‌نظر بیشتری داشته باشد زیرا در شرایطی که منابع مالی محدود است و مشکلات فروش نفت و تحریم‌ها همچنان وجود دارند، حفظ منابع کشور از اهمیت بسیاری برخوردار است هرچند که ورود و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان به‌عنوان یک راهکار کوتاه‌مدت و بلندمدت می‌تواند به تقویت این حوزه کمک کند.
اطلاعاتی از دستاوردها در دست نیست
سیدحمید حسینی، سخنگوی اپکس در ارزیابی کارنامه و عملکرد شرکت‌های دانش‌بنیان در صنعت نفت به «جهان‌صنعت» گفت: متاسفانه در ایران، هر از چند گاهی یک موضوع یا روند جدید توجهات زیادی را جلب می‌کند و دستگاه‌های دولتی، سازمان‌ها و ارگان‌ها نیز به‌سرعت به‌سمت آن حرکت می‌کنند. در چندسال اخیر، بحث «شرکت‌های دانش‌بنیان» در کشور مطرح شد و برخی از این شرکت‌ها که عمدتا در زمینه اپلیکیشن‌ها و ارائه خدمات به مردم فعالیت می‌کردند، موفقیت‌هایی کسب کردند. مثال‌هایی مانند اسنپ، تپسی و دیوار نشان‌دهنده این است که این مدل‌ها در حوزه خدمات بی‌تو‌سی (B2C) موفق بوده‌اند. این روند باعث شد که در صنعت نفت نیز، به‌ویژه در حوزه‌های مرتبط با فناوری، تلاش‌هایی برای هم‌راستایی با این جریان صورت گیرد. او با بیان اینکه به‌عنوان نمونه، انبارهای نفت به پارک‌های علم و فناوری تبدیل شدند و ساختمان کوشک به این هدف اختصاص یافت، افزود: در نفت، عملیاتی‌ترین بخش‌هایی که از شرکت‌های دانش‌بنیان استفاده کرده‌اند، عمدتا در دو حوزه بوده است: یکی حوزه کاتالیست‌ها که برای صنایع مختلف از جمله پتروشیمی، پالایشگاه‌ها و فولاد استفاده می‌شود و دیگری حوزه بازگردانی نفت از چاه‌های کم‌بازده که دیگر تولیدشان اقتصادی نیست. در این زمینه، شرکت‌های دانش‌بنیان توانستند با دریافت منابع و قراردادهایی وارد عمل شوند اما تا به حال گزارشی مبنی‌بر موفقیت‌های واقعی این شرکت‌ها در این حوزه‌ها منتشر نشده است.
سخنگوی اتحادیه صادرکنندگان نفت، گاز و پتروشیمی یادآور شد: در حوزه کاتالیست‌ها، باید گفت که این فناوری نه‌تنها در نفت، بلکه در صنایع دیگر نیز کاربرد دارد و موفقیت آن بطور خاص به نفت اختصاص ندارد. در حوزه بازگردانی نفت و افزایش ضریب بازیافت چاه‌ها که بیشتر به چاه‌های نیمه‌تعطیل و تعطیل‌شده تعلق دارد، ورود شرکت‌های دانش‌بنیان با قراردادهایی انجام شد ولی هنوز اطلاعات دقیقی در مورد دستاوردهای واقعی آنها در این زمینه در دسترس نیست.
وی افزود: درحال حاضر، گزارش‌ها نشان می‌دهند که بخش زیادی از فعالیت‌ها در این زمینه‌ها متوقف شده و ساختمانی که برای این شرکت‌ها در نظر گرفته شده بود، بطور کامل خالی شده است. به‌نظر می‌رسد که در نگاه فعلی، وزارت نفت بیشتر تمایل دارد که از خدمات بخش‌خصوصی استفاده کند تا اینکه خود وارد مسائل و چالش‌های پیچیده مربوط به این شرکت‌ها شود. به گفته حسینی، این تغییر رویکرد نشان‌دهنده این است که حداقل در شرایط کنونی، ترجیح داده شده که به‌‌جای ورود مستقیم به این عرصه، از ظرفیت‌های موجود در بخش‌خصوصی بهره‌برداری شود.
پارتی‌بازی در دانش‌بنیان
فرزین سوادکوهی، کارشناس انرژی هم در همین رابطه در گفت وگو با «جهان‌صنعت» گفت: حقیقت این است که در دولت قبل، جریانی به‌وجود آمد که به‌نظر می‌رسد از همین حالا از عبارت «دانش‌بنیان» سوءاستفاده‌هایی صورت گرفته است. بسیاری از افرادی که خود را به‌عنوان شرکت‌های دانش‌بنیان معرفی می‌کنند، در واقع بیشتر از طریق ارتباطات فردی و پارتی‌بازی به این جایگاه دست یافته‌اند و از این طریق تسهیلاتی دریافت کرده‌اند.
وی افزود: بسیاری از این افراد خود را به‌عنوان شرکت‌های دانش‌بنیان جا زده‌اند، درحالی‌که خروجی قابل‌توجهی نداشته‌اند. به‌نظر می‌رسد که در آینده نزدیک، مشکلات این‌گونه افراد نمایان خواهد شد زیرا واقعیت این است که اغلب این عناوین صرفا به‌‌منظور ورود به روابطی است که برای فرد یا شرکت سودمند باشد. سوادکوهی افزود: شائبه‌هایی وجود دارد که بسیاری از این شرکت‌ها نه‌تنها دانش‌بنیان نیستند بلکه حتی توانایی‌های فنی لازم را هم ندارند. این افراد خود را به نفت متصل کرده‌اند یا در شرایطی تلاش دارند خود را تحمیل کنند، درحالی‌که نفت خود با مشکلات بسیاری دست‌وپنجه نرم می‌کند. حتی بسیاری از مقامات پیشین، همچون آقای زنگنه، از وجود نیروی انسانی غیرمتخصص و گمراه‌کننده در وزارت نفت انتقاد داشته‌اند که بیشتر براساس روابط به‌جای ضابطه‌ها وارد شده‌اند. این نوع رابطه‌محوری به‌جای ضابطه‌محوری، به‌نظر من مشکلات زیادی برای نفت و دولت در سال‌های آینده ایجاد خواهد کرد.
این کارشناس انرژی با تاکید براینکه هیچ ارزیابی دقیقی در این‌باره وجود ندارد که بررسی کند آیا این افراد و شرکت‌ها واقعا توانایی و پتانسیل لازم را دارند یا صرفا به‌دنبال بهره‌برداری از تسهیلات و منابع هستند، گفت: در شرایطی که دولت با کمبود منابع مالی و مشکلات اقتصادی دست‌وپنجه نرم می‌کند، این روند می‌تواند بار مضاعفی برای کشور به‌وجود آورد. بنابراین وزارت نفت باید در پذیرش این افراد و شرکت‌ها دقت بیشتری به ‌خرج دهد و از پذیرش روابط سفارشی و پارتی‌بازی پرهیز کند. در غیر این صورت، مشکلات بزرگ‌تری پیش خواهد آمد.
وی با اشاره به اهمیت ایجاد یک سیستم راستی‌آزمایی برای بررسی عملکرد این شرکت‌ها، بیان کرد: به‌نظر من، باید یک سیستم بررسی و راستی‌آزمایی دقیق وجود داشته باشد. منظورم از راستی‌آزمایی، فیلتر کردن این شرکت‌ها براساس اصول علمی و نیازهای واقعی صنعت نفت است، نه اینکه بطور کلی اجازه ورود آنها داده نشود. یک تیم کارآمد باید توانایی تشخیص اینکه آیا این شرکت‌ها واقعا به اصول دانش‌بنیان پایبند هستند یا نه را داشته باشد.
سوادکوهی اضافه کرد: شرکت‌های دانش‌بنیان واقعی که بتوانند بدون تحمیل هزینه به نفت و با ارائه خدمات و محصولات ارزش‌آفرین، در این صنعت نقش ایفا کنند، مورد تایید خواهند بود. متاسفانه در حال حاضر در پارک‌های علمی و فناوری، بسیاری از این شرکت‌ها تنها به‌خاطر داشتن غرفه یا نمایندگی به‌عنوان شرکت‌های دانش‌بنیان معرفی می‌شوند، بدون اینکه فعالیت خاصی از آنها مشاهده شود. البته برخی شرکت‌ها در زمینه‌هایی همچون تولید قطعات و تجهیزات فنی موفق عمل کرده‌اند و توانسته‌اند کارایی خود را نشان دهند. در نهایت، باید سیستم شفاف و کارآمدی برای ارزیابی و تایید شرکت‌های دانش‌بنیان وجود داشته باشد تا فقط افراد و شرکت‌های واقعی و توانمند در این حوزه وارد شوند و بتوانند ارزش‌افزوده‌ای به صنعت نفت و اقتصاد کشور بیاورند.