هشدار درباره گسستگی روابط خانواده

روز خانواده است. روز یکی از مهم‌ترین نهادهای اجتماعی کشور که ظرف سال‌های اخیر با آسیب‌ها و خطرات بسیاری روبه‌رو شده است. نهادی که به گفته برخی فعالان متاسفانه در کشور به دلایل متعدد شدیدا رو به اضمحلال است. تعریف خانواده با تعریف سنتی سال‌های قبل در کشور بسیار تفاوت یافته است. حالا خانواده‌های تک‌نفره و خانواده در قالب ازدواج‌های غیر‌رسمی و… نیز به این تعریف اضافه شده اما جمعیت‌شناسان معتقدند این تعاریف جدید در قالب مفهوم خانوار می‌گنجد و نه خانواده.
به گزارش ایسنا، سرشماری سال ۹۵ حاکی از آن است که در سه میلیون خانوار‌ افراد به صورت مجردی، تنها‌ یا بدون ثبت رسمی ازدواج و … زندگی می‌کنند این در حالی است که این سرشماری از ثبت حدود ۲۴ میلیون و ۱۳۰ هزار «خانوار» در ایران حکایت دارد. بنابراین بیش از ۲۱ میلیون خانوار با «ازدواج» تشکیل خانواده‌ داده‌اند.
میان مفهوم «خانواده» و«خانوار» تفاوت وجود دارد، به طوری که بر اساس تعاریف علم جمعیت‌شناسی، بنیان «خانواده» با ازدواج زن و مرد تشکیل می‌شود؛ این درحالی است که حتی اگر فردی به تنهایی زندگی کند هم یک «خانوار» را تشکیل می‌دهد.
رشد ۷/۲ درصدی تعداد خانوار‌های ایرانی
شهلا کاظمی‌پور، جمعیت‌شناس با اشاره به روند رو به رشد تعداد خانوارها در کشور گفت: براساس گزارش‌های مرکز آمار ایران، تعداد خانوارهای کشور در سال ۹۰‌، ۲۱ میلیون بوده است، درحالی که با افزایش سه میلیونی این رقم در سال ۹۵، شاهد افزایش این میزان بوده‌ایم.
این جمعیت‌شناس افزایش تعداد خانوارها در کشور را تنها به دلیل افزایش جمعیت ندانست و در این خصوص عنوان کرد: بر اساس جدیدترین آمارها، رشد تعداد خانوارها در ایران ۷/۲ درصد است این درحالی است که رشد جمعیت رقمی حدود ۲۴/۱ درصد را نشان می‌دهد که به این معناست که با رسیدن متولدان دهه ۶۰ به سن ازدواج، آمار مرتبط با تشکیل خانواده افزایش داشته است. از سوی دیگر همزمان با افزایش سن ازدواج، بالا رفتن سن و فوت همسر و همچنین افزایش تمایل به «زندگی مجردی» در مجموع تعداد خانوارهای کشور، با رشد رو‌به‌رو بوده‌ایم.
این جمعیت‌شناس یکی دیگر از دلایل افزایش تعداد خانوارها را افزایش تمایل به «زندگی مجردی» عنوان کرد و توضیح داد: ممکن است فردی در سنین پایین‌تر، همراه با خانواده اولیه و پدر و مادرش زندگی کند‌ اما با بالارفتن سن به لحاظ محل زندگی و همچنین وابستگی اقتصادی از آنها جدا شود. در این حالت این افراد یک خانوار جدید را تشکیل می‌دهند و مشمول آمار جدید خانوار می‌شوند.
کاظمی‌پور یکی از دلایل این تغییر را کاهش نرخ موالید عنوان کرد و گفت: در گذشته پدر‌بزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها یا سایر افراد خانواده زن یا مرد مانند خواهران و برادران با آنها زندگی می‌کردند و افراد الگوی زندگی تکی را انتخاب نمی‌کردند‌ اما امروزه در صورت فوت همسر یا طلاق، افراد در سنین بالاتر زندگی تنهایی را انتخاب می‌کنند.
۴۴ درصد زنان سرپرست خانوار، «تنها» زندگی می‌کنند
کاظمی‌پور تعداد خانوارهای مرد‌سرپرست را نزدیک به ۲۱ میلیون نفر (‌۸۷ درصد از خانوارها) و این آمار در خصوص زنان را سه میلیون نفر (حدود ۱۳ درصد) عنوان کرد و گفت: مردان سرپرست خانواری که به شکل تکی زندگی می‌کنند ۶۹۰ هزار نفر از ۲۱ میلیون مرد سرپرست خانوار (۲/۳ درصد) را تشکیل می‌دهند اما این رقم در مورد زنان با تفاوت زیادی رو‌به‌رو است، چرا‌که تعداد زنان سرپرست خانواری که به «تنهایی» زندگی می‌کنند یک میلیون و ۳۶۰ هزار نفر از سه میلیون نفر ذکر شده هستند که این رقم حدود ۴۴ درصد است.
مردان تمایل بیشتری به ازدواج مجدد دارند
این جمعیت‌شناس در ادامه دلایل کمتر بودن آمار مربوط به زندگی تکی مردان را ناشی از این دانست که مردان معمولا تمایل بیشتری به ازدواج مجدد بعد از جدایی دارند و بعد از طلاق یا فوت همسر، کمتر زندگی خود را به تنهایی ادامه می‌دهند. همچنین ۱۵ درصد از زنان زیر ۴۵ سال به تنهایی زندگی می‌کنند‌ اما ۸۵ درصد از باقی‌مانده این جمعیت به دلایلی مانند طلاق، فوت همسر یا دخترانی که با افزایش سن در تجرد قطعی به سر می‌برند، بالای ۴۵ سال سن دارند.
وی با بیان اینکه بیش از ۲۰۰ هزار نفر از افراد زیر ۴۵ سال «‌تجرد زیستی‌« دارند، اظهار کرد: این رقم بیشتر شامل زنان و مردانی است که مطلقه هستند یا جوانانی که به دلیل کار یا تحصیل از محل زندگی خانوادگی خود جدا شده‌اند و در شهر یا مکانی دیگر سکونت دارند.
کاظمی‌پور با اشاره به تراکم جمعیت در بخش میانی هرم سنی جمعیت در ایران گفت: هرم سنی جمعیت در ایران به اصطلاح «خمره‌ای» است‌ یعنی قاعده این هرم به دلیل کاهش باروری و بخش بالایی آن هم به دلیل کاهش مرگ و میر جمع‌تر هستند و بخش میانی نیز به دلیل تراکم جمعیت جوان، از تراکم بیشتری برخوردار است.
وی با انتقاد از نبود توجه کافی به شرایط پنجره جمعیتی اظهار کرد: در حال حاضر با توجه به اینکه نیمی از جمعیت کشور را زنان تشکیل می‌دهند و این گروه نیز به دلیل شرایط اجتماعی و اقتصادی نتوانسته‌اند در شرایط اشتغال کامل قرار ‌گیرند، این فرصت تبدیل به تهدیدی برای جامعه شده است. این درحالی است که حتی ۲۵ درصد جمعیت مردان نیز موفق نشده‌اند اشتغال کامل داشته باشند.
میانگین سنی افراد در ازدواج ۴ سال افزایش یافته است
به گفته این جمعیت‌شناس در سال‌های بعد از انقلاب میانگین سنی افراد در ازدواج نزدیک به چهار سال افزایش یافته است‌. در سال ۹۵ میانگین سنی مردان در ازدواج ۸/۲۸ و و زنان ۲۴ سال بوده است. این درحالی است که نزدیک به ۴۰ سال گذشته این میانگین برای مردان ۵/۲۴ و زنان ۲۴ سال بوده است.
دلایل افزایش سن ازدواج در دختران و پسران نیز این‌گونه بیان شده است: تغییرات فرهنگی، توسعه شهرنشینی، تغییر کیفیت زندگی و افزایش تمایل به زندگی مجردی و در مواردی ازدواج سفید.
همچنین لازم به ذکر است‌ نزدیک به پنج میلیون نفر از جمعیت ایران‌ را سالمندان بالای ۶۵ سال تشکیل می‌دهند. ۱۳ درصد از جمعیت ۲۱ میلیونی مردان سرپرست خانوار، بالای ۶۵ سال سن دارند و این نشان‌دهنده تعداد خانواده‌هایی است که در کنار خود سالمندی را دارند.
نوع جدید روابط خانوادگی با شرایط اجتماعی جدید سنخیت بیشتری دارد
این عضو هیات علمی دانشگاه تهران در ادامه به تغییر الگوی اقتصادی خانواده‌ها در گذر زمان اشاره کرد و گفت: در گذشته همچنین الگوی زندگی کشاورزی بود که شیوه معاش اصلی در کشور محسوب می‌شد و الگوی اقتصادی «اشتغال خانوادگی» را تقویت می‌کرد‌ اما امروزه جوان‌ترها سالیان درازی مشغول تحصیل هستند و در نهایت نیز با تخصصی شدن مشاغل، به انتخاب شغلی متفاوت از شغل پدری خود روی می‌آورند و در نتیجه می‌توان گفت محل کار از محل زندگی افراد جدا شده است.
کاظمی با انتقاد از تغییرات فرهنگی خانواده‌ها تصریح کرد: در حال حاضر الگوی زیست‌جمعی خانواده‌ها با تغییر مواجه شده و این به آن معناست که تعامل اجتماعی و فرهنگی اعضای خانواده کاهش یافته است. ورود فضای مجازی به داخل خانواده‌ها نیز در این تغییر تاثیرگذار بوده است و همان‌طور که می‌بینیم، اعضای خانواده با وجود حضور فیزیکی در کنار یکدیگر بیشتر سرگرم استفاده از تلفن‌های همراه هستند.
وی در ادامه به رواج الگوی ارتباط یکطرفه در خانه و خانواده اشاره و بیان کرد: حتی در فعالیت جمعی مانند تماشای تلویزیون تمام اعضای خانواده به شکل یکطرفه مشغول دریافت اطلاعات از این رسانه جمعی هستند و با یکدیگر گفت‌وگو نمی‌کنند. در نتیجه خانواده از محلی برای به اشتراک گذاشتن ابعاد مختلف زندگی اعضای خود فاصله گرفته است. در واقع زندگی ماشینی باعث شده اعضای خانواده با وجود نزدیکی فیزیکی، از یکدیگر دور باشند.
این جمعیت‌شناس در ادامه با اشاره به تغییر ساختار روابط در الگوی خانوادگی جدید اظهار کرد: به دنبال تغییرات سبک زندگی، نوع ساختار روابط نیز تغییر می‌کند. در نتیجه مقایسه روابط خانوادگی و بین‌نسلی گذشته و عصر حاضر نمی‌تواند درست باشد. برای مثال گاهی گفته می‌شود نوع روابط بزرگ‌ترها و کوچک‌ترها در گذشته توام با احترام بیشتری بوده است اما در حقیقت باید پذیرفت که ساختارهای جدید، الزامات جدیدی را نیز به همراه می‌آورد و نسل جدید دیگر پذیرای روابط توام با تحکم نخواهد بود. بهتر است بگوییم نوع جدید روابط خانوادگی عصر حاضر با شرایط اجتماعی جدید سنخیت بیشتری دارد.
وی در ادامه بر ضرورت شکل‌گیری روابط همراه با تعامل و گفت‌وگو بین نسل‌ها تاکید کرد و گفت: باید تلاش کرد همراه با تغییرات زندگی خانوادگی، الگوی روابط خانوادگی را به سمت احترام و صمیمیت بیشتر هدایت کنیم و از خانواده‌ها بخواهیم روابط دوستانه‌تری را بین اعضای خود برقرار کنند.
با همه این اوصاف و خطراتی که بیخ گوش‌مان درون نهاد خانواده‌مان ایجاد شده و شکاف عظیمی بین اعضا به وجود آورده است، با تمام هشدارهای کارشناسان و جمعیت‌شناسان اگر فکری به حال روابط گسسته خانوادگی نشود، بیش از پیش فضای خانواده به معنای سنتی و با‌ارزش آن از بین می‌رود و از نقطه‌ای به بعد دیگر افراد خانواده با یکدیگر کاری نخواهند داشت و این از‌هم‌گسستگی و جدایی و تبدیل به خانوارهای یک نفره افزایش خواهد یافت؛ خطری که مسوولان نیز از آن هراس دارند و چنین جامعه‌ای از ایران انتظار ندارند.