همسایگان منجی ایران

گروه اقتصادی- «اقتصاد ایران مسیر تجارت در شرایط تحریمی را طی می‌کند»؛ این تازه‌ترین گزاره رییس کل بانک مرکزی در واکنش به ادعای مقامات آمریکایی برای افزایش فشارها بر اقتصاد ایران است. با وجود تاکیدات مسوولان دولتی بر رشد مناسبات تجاری ایران، آمارها گویای عقب‌گرد تجارت خارجی ایران و اتحادیه اروپاست.
آخرین گزارش‌ها از عملکرد تجارتی ایران نشان می‌دهد که حجم صادرات ایران به ۲۸ عضو اتحادیه اروپا در هشت ماهه نخست سال جاری با افت ۷۵ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل همراه بوده است.
مطابق آمارهای منتشر شده از سوی اداره اطلاعات اقتصادی اتحادیه اروپا (یورو استات)، مبادلات دو طرفه ایران و اتحادیه اروپا در هشت ماهه نخست سال ۲۰۱۸ بالغ بر ۲۹۲/۱۴ میلیارد یورو بوده که این رقم در هشت ماهه نخست سال ۲۰۱۹، با افت ۷۵ درصدی به ۴۷۱/۳ میلیارد یورو رسیده است.
بر این اساس، واردات اتحادیه اروپا از ایران در هشت ماهه نخست ۲۰۱۹ نسبت به مدت مشابه سال قبل افت ۹۴ درصدی داشته و به ۴۷۷ میلیون یورو رسیده است. اتحادیه اروپا در هشت ماهه نخست سال قبل ۰۹۴/۸ میلیارد یورو کالا از ایران وارد کرده بود.
همچنین صادرات اتحادیه اروپا به ایران در ماه‌های ژانویه تا آگوست ۲۰۱۹ به کمتر از نصف صادرات این اتحادیه به ایران در مدت مشابه سال قبل رسیده است. صادرات اتحادیه اروپا به ایران در هشت ماهه نخست سال ۲۰۱۸ بالغ بر ۱۹۸/۶ میلیارد یورو اعلام شده بود اما این رقم در مدت مشابه امسال به حدود سه میلیارد یورو (۹۹۴/۲ میلیارد یورو) کاهش یافته است.
مقایسه عملکرد تجارتی ایران و اتحادیه اروپا در فاصله سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ نشان می‌دهد که تحریم‌های آمریکا توانسته عملکرد قابل توجه خود برای اعمال فشار بر اقتصاد ایران را از خود به نمایش بگذارد و دروازه‌های تجارت جهانی روی ایران را تا جای ممکن ببندد.
تسلیم اروپا در مقابل آمریکا
اما در عین حال که کشورهای عضو اتحادیه اروپا بر گستردگی روابط خود با ایران تاکید می‌ورزند، به نظر می‌رسد تاکنون گام بلندی از سوی آنها برای افزایش مراودات تجاری دو کشور برداشته نشده است و بخش اعظم سیاست‌های آنان تسلیم خواسته‌های دولت آمریکا برای کاهش مراودات مالی و تجاری با ایران شده است. از همین روی کشورهای اروپایی با پیروی از تحریم نفتی آمریکا، واردات نفت از ایران در سال ۲۰۱۹ را متوقف کرده و صادرات کالا به ایران را نیز به کمتر از نصف رسانده‌‌اند.
مسوولان دولتی ایران اما در واکنش به اقدامات آمریکا علیه بازار تجاری ایران، همواره بر طبل بی‌عاری می‌کوبند و ادعای دولت آمریکا برای افزایش فشارها بر اقتصاد ایران را تکراری خوانده‌اند. اخیرا مقامات دولت آمریکا با اعلام کاهش شدید صادرات نفت ایران، از اعمال تحریم‌های جدید علیه واردات و صادرات برخی لوازم و مصالح ساخت و ساز ایران خبر داده‌اند.
این موضوع در عین حال که می‌تواند به معنای تنگنای بیشتر روابط تجاری ایران با جهان باشد، رییس بانک مرکزی گزاره مقامات آمریکایی را ادعایی تکراری خواند. آنطور که عبدالناصر همتی می‌گوید، «اقتصاد ایران مسیر تجارت در شرایط تحریمی و رشد صادرات نفتی و غیرنفتی را طی می‌کند.»
گزاره جدید رییس بانک مرکزی به این معناست که محدودیت‌های اعمال شده از سوی دولت آمریکا تاکنون نتوانسته خللی بر روند تجارت خارجی ایران به دیگر کشورها وارد کند. طی ماه‌های گذشته نیز مسوولان دولتی بارها با انتشار آمارهای گمرکی، از روند مثبت تجارت خارجی ایران به دیگر کشورها خبر داده‌اند.
تغییر مقاصد تجاری ایران
به نظر می‌رسد رشد مناسبات تجاری ایران با دیگر کشورها طی مدت اخیر نتوانسته از چند مقصد صادراتی عدول کند، به طوری که عمده بازارهای هدف صادراتی ایران عمدتا کشورهای عراق، چین، امارات متحده عربی، افغانستان و ترکیه بوده‌اند.
در همین حال آمارهای خارجی نشان می‌دهد که روند تجارت ایران با کشورهای عضو اتحادیه اروپا به پایین‌ترین سطح خود رسیده است. بر اساس این گزارش، آلمان در هشتمین ماه سال جاری میلادی، ۱۴۲ میلیون یورو کالا به ایران صادر و ۵/۱۴ میلیون یورو کالا از ایران وارد کرده است. صادرات آلمان به ایران در ماه آگوست نسبت به ماه قبل از آن ۱۲ درصد کاهش یافته و واردات از ایران نیز ۲۲ درصد افت داشته است.
صادرات فرانسه به ایران نیز در ماه آگوست ۳۵ درصد نسبت به ماه قبل از آن افت داشته و به ۸/۳۴ میلیون یورو رسیده است. واردات فرانسه از ایران نیز ۷۰ درصد کاهش داشته و به ۵۵۴ هزار یورو رسیده است.
ایتالیا اما در ماه آگوست جزو معدود اعضای اتحادیه اروپا بوده که صادرات به ایران را افزایش داده است. صادرات ایتالیا به ایران در ماه آگوست با رشد ۲۵ درصدی نسبت به ماه قبل از آن مواجه شده و به ۹/۱۰۵ میلیون یورو رسیده است. در عین حال واردات این کشور از ایران افت ۶۷ درصدی داشته و به ۹۶/۳ میلیون یورو رسیده است.
خام‌فروشی ایران
به نظر می‌رسد یکی از دلایل اصلی برای افت تجارت خارجی ایران و اتحادیه اروپا به این دلیل است که عمده صادرات ایران به این کشورها نفت و فرآورده‌های نفتی بوده است. حال در بحبوحه افزایش محدودیت‌ها بر سر فروش نفت ایران و در حالی که آمریکا از محدودیت‌های بیشتر بر بازار وارداتی و صادراتی ایران خبر می‌دهد، حجم تجارت خارجی ایران با کشورهای عضو اتحادیه اروپا روند رو به سقوط خود را ادامه می‌دهد.در چنین شرایطی دولت ناگزیر است تمرکز ویژه خود را معطوف به تجارت به کشورهایی کند که عمدتا در همسایگی ایران قرار دارند و از سیاست‌های محدودکننده آمریکا در امان مانده‌اند. بر اساس تغییر مقاصد تجاری ایران و محدود شدن آن به کشورهایی چون عراق، ترکیه، افغانستان، چین و امارات متحده نشان می‌دهد که اتحادیه اروپا از منافع ایران در برجام دفاع نکرده و در عین حال تسلیم خواسته آمریکا برای افزایش فشارها بر اقتصاد ایران شده است.
اما با وجود افزایش مراودات مالی ایران با کشورهای همسایه، کارشناسان بر این عقیده‌اند که ایران حتی نتوانسته بهره‌برداری کافی از بازارهای کشورهای همسایه داشته باشد. به این ترتیب حتی آمارهای تجارت خارجی ایران با کشورهای همسایه نیز چنگی به دل نمی‌زند و نمی‌تواند شاهراهی برای جبران کاهش تبادلات خارجی با کشورهای اروپایی باشد.
در انتظار اینستکس
با وجود ادعای کشورهای اروپایی مبنی بر ادامه مراودات مالی و تجاری با ایران براساس سازوکارهای جدید مالی، تاکنون اقدام شایسته‌ای از سوی آنها انجام نشده است. در چنین شرایطی می‌توان جابه‌جایی شرکای تجاری را گزینه مناسبی برای کمرنگ کردن اثر تحریم‌ها بر اقتصاد ایران معرفی کرد.
به نظر می‌رسد موفقیت‌آمیز بودن رویه تجارت خارجی ایران، نیازمند افزایش قدرت چانه‌زنی با مقاصد جدید صادراتی است، به طوری که منافع مشترک دو کشور اهرم هدایت‌کننده جریان‌های تجاری و اقتصادی طرفین باشد.
بنابراین تاکید رییس بانک مرکزی بر ادامه حرکت بر مسیر تجارت خارجی نمی‌تواند موید گام رو به جلو برای افزایش روابط تجاری با اروپا باشد. در عین حال این موضوع بیانگر عدم حمایت‌های قاطع اروپا از ایران در مقابل فشارهای آمریکاست. این موضوع نشان می‌دهد که دیگر امیدی به راه‌اندازی سازوکار ویژه مالی اروپا با ایران (اینستکس) نیست و شاهراه تجاری ایران از مسیر کشورهای همسایه می‌گذرد.