واژه‌های نچسب‌!

سال‌های سال است که مدیران بالادستی در نهادهای فرهنگی، هنری و رسانه‌ای سعی می‌کنند با دستورات از بالا آنچه از نظر خودشان درست است و سلیقه خودشان با آن منطبق است را به عنوان فرهنگ به جامعه تزریق کنند‌. این معضل کهنه چهار دهه است که در نهادهایی مثل صداوسیما، وزارت ارشاد، فرهنگستان زبان و ادب فارسی و دیگر ارگان‌های کلان فرهنگی کشور رواج دارد و جالب اینجاست که مدیران آنها با اینکه هر بار بی‌نتیجه بودن این دستورات و بخشنامه‌ها را با چشم خود دیده‌اند ولی باز هم دست از حکمرانی و امر و نهی در حوزه برنمی‌دارند‌.

جواد محتشمیان که این روزها گزارش‌هایش را در مسابقات والیبال می‌شنویم، از چالش‌هایی سخن می‌گوید که برای استفاده از واژه‌های جدید در گزارشگرها با آن مواجه است‌. این گزارشگر در عین حال از جایگزین کردن برخی واژه‌ها ابراز تعجب و به دشواری جایگزین کردن برخی اصطلاحات اذعان می‌کند‌.

محتشمیان درباره سازوکار صداوسیما در جایگزین کردن واژه‌های جدید فارسی به جای اصطلاحات خارجی در گزارش‌ مسابقات ورزشی می‌گوید: ما در گزارش مسابقات ورزشی همه اصطلاحات را نمی‌توانیم تغییر دهیم چرا که غیرقابل تغییر است البته اگر بعضی از برنامه‌های تلویزیون را نگاه کنید آنها خیلی از تکیه‌کلام‌های خارجی استفاده می‌کنند و چه بهتر که تمرکز تلویزیون روی آنها می‌بود که اصلاح شوند‌.

وی ادامه داد: در گزارشگری و به طور کلی در ورزش اصطلاحاتی وجود دارد که جا افتاده هستند و تغییر آنها کار خیلی دشواری است‌. یکی از چالش‌های این روزهای ما در گزارشگری استفاده از واژه‌ «دست» به جای «سِت» است‌! در حالی که «سِت» بخشی از یک بازی است‌. اگر کل بازی را یک گیم در نظر بگیریم، ِست جزئی از آن است‌. کلنجار رفتن با واژه ست و تغییر دادن آن کمی مشکل است‌. دوستانی که این واژه را تغییر داده بودند به جای آن از واژه دست استفاده کردند، در حالی که دست در فرهنگ ما معنا و مفهوم دیگری دارد‌. ما کل بازی را دست می‌گوییم یا به عنوان مثال می‌گوییم یک دست لیوان، یک دست کت و شلوار‌. بنابراین کمی به لحاظ فرهنگی اصطلاح ست با واژه دست همخوانی نداشته و مشکل معنایی دارد‌. وقتی در ابتدای بازی‌ها مطرح شد که به جای سِت، واژه مناسبی پیدا کنیم، من در کمال تعجب ماندم که چه بگویم‌! به همین دلیل از واژه‌هایی چون بخش و موقعیت استفاده کردم‌.

این گزارشگر پیشکسوت درباره دشواری جایگزین کردن برخی اصطلاحات در گزارش مسابقات ورزشی و اینکه مخاطبان کمتر با آن ارتباط برقرار می‌کنند، اظهار کرد: اینکه بعضی از لغات قابل تغییر است، به نظرم اتفاقی است که باید بیفتد و زبان فارسی ما نباید کم‌ارزش شود‌. ولی من در ارتباط با برخی واژه‌ها تعجب می‌کنم که چه واژه‌ای می‌تواند جایگزین آنها باشد اما در بازی‌های بعدی که گذشت به ناچار واژه بخش را به جای ست انتخاب کردم چرا که معتقدم بخش می‌تواند جزئی از کل باشد‌.

محتشمیان درباره ماجرای جایگزینی اصطلاحات خارجی در گزارش‌ها یادآور شد: تقابلی با کسی نداریم‌. به هر حال وقتی یک جمله بیان می‌شود، چه بهتر که به بهترین شکل اصلاح شود اما واژه‌هایی باید جایگزین شوند که با فرهنگ ما همخوانی دارند و فرهنگ ما آن را بخواند‌.

این گزارشگر پیشکسوت درباره واژه‌هایی که خود برای اصطلاحات خارجی جایگزین پیدا کرده است، هم توضیح داد: معتقدم واژه‌هایی که در گزارش‌هایم انتخاب کرده‌ام نزدیک‌تر به واژه‌های خارجی است. به عنوان مثال «پایپ» واژه‌ای است که من جایگزین آن را پیش از آنکه معادل‌سازی برای آن مطرح شود، «دوبل وسط» انتخاب کرده بودم که از نظر لغوی واژه‌ای جا افتاده است، در حالی که هنوز برخی اصطلاح پایپ را مطرح می‌کنند‌. در ارتباط با واژه «سرویس» نیز معتقدم مترادف یک لغت را باید پیدا کنید که با همان معنا و مفهوم جایگزین شود و آن‌قدر نگوییم سرویس‌. من به جای سرویس واژه شروع‌کننده بازی را مطرح کردم‌. به هر حال نمی‌شود ذهن مخاطب را فقط به واژه سرویس عادت داد‌. استفاده از لغت‌های هم‌ردیف کمک می‌کند که از گزارش یک‌سویه، پرهیز کنیم‌.

این گزارشگر افزود: من هم موافقم که می‌توانیم برای خیلی از لغات جایگزین داشته باشیم، اما جایگزینی که با فرهنگ ما همخوانی داشته باشد‌. من برای اولین بار اصطلاح «مناطق» را در والیبال مطرح کردم، چرا که سعی کردم بازی والیبال را فقط یک بازی نگاه نکنم البته زمانی هم از واژه‌هایی استفاده کردم که بعدها متوجه شدم از نظر فرهنگ لغوی درست نیست. به عنوان مثال عنوان کردم «تور مانع عبور توپ می‌شود» این واژه واژه‌ای بود که من مطرح کردم، آن هم به دلیل اینکه نمی‌خواستم مدام بگویم توپ به تور خورد‌. بعد از یک مدت متوجه شدم تور ثابت است ولی این توپ است که حرکت می‌کند، پس درست نیست و حالا می‌گویم «توپ در مسیر حرکت به تور برخورد کرد» یا اینکه می‌گویم «ارتفاع توپ کمتر از ارتفاع ۲ متر و ۴۰ سانت است»‌. به این جایگزینی‌ها دائم فکر می‌کنم به این دلیل که گزارش یکنواخت نشود‌.

به جای درست کردن نزنیم چشم و ابرویش را کور کنیم

او با اشاره به اهمیت نقش گزارشگر در بالا بردن جایگاه بازیکنان یادآور شد: من هر کدام از نقش‌ها را به نسبت اهمیت‌شان برای مخاطب، پراهمیت جلوه می‌دهم‌. همواره در گزارش‌هایم اهمیت نقش بازیکن آزاد را بالا برده‌ام چرا که مردم در ایران فقط آبشار و گل را می‌بینند، در حالی که فرآیندی در زمین ایجاد می‌شود تا گل شکل بگیرد‌. هر کدام از نقش‌ها را به نسبت اهمیت‌شان برای مخاطب پر اهمیت جلوه می‌دهم‌.

جواد محتشمیان درباره اهمیت جایگزینی واژه‌های خارجی و سازوکار صداوسیما در این زمینه اظهار کرد: در حال حاضر از سوی صداوسیما چیزی که به ما مطرح شده، این است که کمتر از اصطلاحات انگلیسی استفاده کنیم‌. زمانی که بحث جایگزینی پیش آمد اصرار داشتند که از واژه دست به جای سِت استفاده کنیم من هم به خاطر اینکه از تب و تاب بازی کم نشود، از واژه بخش استفاده کردم و آن قدر هم تمرین کردم تا تکیه‌کلام‌ها و اصطلاحات قبلی را کمتر بگویم‌. البته جایگزین کردن برای واژه‌ای که جا افتاده است خیلی سخت است و نباید از واژه‌ای استفاده کنیم که در حقیقت آن مفهوم را ندارد. معتقدم اگر می‌خواهیم کاری را درست کنیم چشم و ابرویش را کور نکنیم، اصطلاحات باید چیزی باشند که جامعه هم بپذیرد‌.

مدیران به نسبت سلیقه‌شان گزارشگران را انتخاب یا حذف می‌کنند

وی از حضور گزارشگران جدید در تلویزیون استقبال کرد و در عین حال درباره ادامه همکاری خود با صداوسیما در حالی که بیش از ۴۰ سال است گزارشگری می‌کند، یادآور شد: اگر من ماندگار شدم به این دلیل است که سعی کردم همواره بی‌طرفی سازمان صداوسیما را حفظ کنم و مسائل شخصی و جناحی را مطرح نکردم و از آن بهره فردی نبردم، این برایم خیلی مهم بود‌. در این سال‌ها سازمان صداوسیما تغییرات زیادی کرد، هر کدام از مدیران که آمدند و رفتند، من مساله‌ای با آنها نداشتم اما به هرحال مدیران هستند که به نسبت سلیقه‌شان گزارشگران را انتخاب و یا حذف می‌کنند‌. اگر مدیران بدون دلیل کسی را کنار گذاشتند و توضیحی هم در این زمینه ندادند، دلیل بر این نیست که لزوما حق کسی ضایع شده است شاید به آن فرد احترام گذاشته‌اند و یا خواسته‌اند حرمت‌ها حفظ شود‌. اما به هر حال مردم واقف نمی‌شوند به اینکه چه اتفاقی افتاده است و همیشه این پرسش را دارند که به عنوان مثال چه شد که محتشمیان را کنار گذاشتند‌. به هر حال یک دلیلی پشت این اتفاقات بوده است البته مواقعی هم بوده است که برای این اتفاقات توجیهی نداشتند‌. اما من قضاوتی در این زمینه ندارم‌.

این گزارشگر پیشکسوت سپس اظهار کرد: ما پشت‌پرده برخی اتفاقات را نمی‌دانیم‌. خیلی از افرادی که در این سال‌ها به تلویزیون آمدند و حذف شدند، بعد از سال‌ها متوجه شدیم که چه اشتباهات و گاف‌هایی داشته‌اند‌. اما باید بگویم اگر سازمان صداوسیما بخواهد به شکل فردی با افراد برخورد کند، عملکرد خود را زیر سوال می‌برد و توجیه‌پذیر نیست بنابراین ما نمی‌دانیم پشت‌پرده چه اتفاقاتی می‌افتد‌.

محتشمیان که این روزها پای ثابت گزارش‌های والیبال است، درباره اینکه آیا قرار است همچنان گزارشگری را ادامه دهد، اظهار کرد: حضور من بستگی به تلویزیون دارد‌. اگر آنها بخواهند همچنان ادامه می‌دهم‌. گزارش کل بازی‌ها هم با خود صداوسیماست و من هیچ‌گاه به خودم اجازه نمی‌دهم که بپرسم کدام بازی‌ها را گزارش می‌کنم‌. در این دوره گزارشگران جوانی هم آمده‌اند که اتفاق خوبی بود، اما نقدی که به برخی از آنها دارم این است که برخی از گزارشگران ما از اینترنت اطلاعاتی را در خلال گزارش تهیه می‌کنند که این اطلاعات جایی در گزارش ندارد‌. گزارشگر باید گزارش تفسیری یاد بگیرد‌. اتفاقاتی که در خود بازی وجود دارد، آنقدر جذاب است که اگر گزارشگر به آن اشراف داشته باشد خلأها پر می‌شود‌.