واگذاری رقابت منطقه‌ای در عرصه هنرهای سنتی

نادر نینوایی- در طول چند سال اخیر، هنرهای سنتی در خاورمیانه دستخوش یک دوره توسعه عظیم بوده‌اند؛ خصوصا کشورهای عربی که به دستاوردهای جالب‌توجهی در این بخش دست یافته‌اند.
کارآفرینان و طراحان کشورهای همسایه در سال‌های اخیر به طور فزاینده‌ای استفاده از هنرهای سنتی را در معماری، شهرسازی و صنعت مد وارد کرده‌اند. در نتیجه این رویکرد، افق‌های جدیدی در این هنر-صنعت پیش روی کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و عربستان سعودی گشوده شده است.
صاحب‌نظران معتقدند که در نتیجه این روند، مخزنی از دانش دوباره کشف و بازتولید می‌شود. این امر نه‌تنها به هنرمندان و کارآفرینان کشورهای عرب همسایه یاری می‌رساند، بلکه به مردم و خصوصا نسل‌های جوان‌تر آنها نیز کمک می‌کند تا بتوانند با ریشه‌های فرهنگی و تاریخی خود به شکلی عمیق‌تر آشنا شوند و از این طریق تداوم و تکامل میراث فرهنگی تضمین شود.
در شرایطی که کشورهای حوزه خلیج‌فارس و عربستان سعودی در حال ترویج و اشاعه هنرهای سنتی خود هستند، این شاخه از هنر- سنت در ایران رکودی ادامه‌دار را تجربه می‌کنند. کانال‌های فعالان صنایع‌دستی کشور در شبکه‌های اجتماعی مملو از گلایه‌ها از برگزار نشدن نمایشگاه‌های دولتی و گران بودن نمایشگاه‌های خصوصی است. از سوی دیگر تورم فزاینده و ناتوانی مردم در تامین معاش، باعث شده حوزه‌هایی همچون صنایع‌دستی و فرهنگ به حاشیه بروند و مردم عملا امکان خرید این طیف از محصولات را نداشته باشند.
مسیر دوگانه ایران و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس
در چند سال اخیر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس خصوصا امارات‌متحده‌عربی و عمان، برای ترویج هنرهای سنتی و معماری کهن، اقدامات شایان‌توجهی را در کشورهایشان به انجام رسانده‌اند.
در سه سالانه معماری شارجه که از نوامبر گذشته تا مارس برگزار شد، اشکال سنتی معماری و نحوه استفاده صحیح و موثر از مصالح مورد بحث قرار گرفت؛ بحث‌هایی در مورد اینکه چگونه فعالیت‌های میراثی طیف گسترده‌ای از رشته‌ها را در بر می‌گیرد، نیز مطرح شد و صاحب‌نظران مطالبی در مورد صنعت‌گری با تاکید بر هویت فرهنگی ارائه دادند.
با توجه به برآیند صحبت‌های مطرح‌شده در رویداد شارجه و با نظر به اقدامات انجام‌شده، می‌توان متوجه شد که معماران و هنرمندان کشورهای حاشیه خلیج‌فارس تلاش دارند که هرچه بیشتر از تلفیق هنرهای سنتی با روش‌های نوآورانه در پروژه‌های خود بهره ببرند. در چند سال اخیر معماران این کشورها تلاش داشته‌اند به طور فزاینده‌ای سازه‌هایی را طراحی کنند که نه‌تنها مطابق با معماری سنتی بوده، بلکه کاربردی و کارآمد هستند و با محیط طبیعی نیز هماهنگی دارند. یک‌چنین سازه‌هایی بازگو‌کننده جنبه‌هایی از هنرهای سنتی است که با تکنیک‌ها و مصالح مدرن ادغام می‌شوند تا فضاهای فرهنگی- هنری کارآمد ایجاد کنند.
پروژه‌هایی مانند پارک زمین‌شناسی البوهیس شارجه، پردیس مصدر شهر ابوظبی، موزه جدید عمان و کارخانه نساجی الناسیج در بحرین، نمونه‌هایی از این ترکیب نقوش سنتی با نگاه معاصر هستند. نتیجه اتخاذ این رویکرد، ظهور یک سبک معماری تلفیقی و بازگو‌کننده فرهنگ گذشته و هنرهای سنتی بوده که در نوع خود بسیار اثرگذار و خیره‌کننده است.
در ایران اما وضعیت معماری اصلا مطلوب نیست و نه‌تنها در سازه‌ها توجه چندانی به معماری کهن ایرانی و المان‌های آن نمی‌شود، بلکه حتی سبک خاصی از معماری که دارای نشان‌های هویتی و فرهنگی باشد نیز در این سال‌ها در کشور دنبال نشده است.
عزت‌الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی پیش از این نیز لب به نقد معماری پس از انقلاب گشوده و گفته بود: «در طول تاریخ چندهزار ساله ایران، هر گروه و سلسله‌ای که روی کار آمده با تکیه بر سرپنجه هنرمندان ایرانی یک معماری مشخصی را رقم زده است. حتی در دوره پهلوی با یک معماری روشن مواجه هستیم اما بعد از انقلاب معماری ما به کلی نابود شد. من متوجه این خطر هستم.»
رویکرد پویایی کشورهای منطقه
و انفعال ایران
خواه نقوش اسلامی فرش‌ها و جواهرات امپراتوری مغول باشد یا طرح‌های گلدوزی پر جنب‌وجوش مردم بادیه‌نشین شبه‌جزیره عربستان، تکنیک‌های گوناگون هنرهای سنتی نه‌تنها از نظر بصری جذاب هستند، بلکه در پیچیدگی و نبوغ خود نیز قابل توجه و تامل‌اند.
سازمان‌هایی مانند شورای صنایع‌دستی معاصر که توسط شیخه‌جواهر بنت محمد‌القاسمی
(همسر حاکم شارجه) تاسیس شده است، نقش مهمی در حفظ و ترویج این هنرهای سنتی از طریق ابتکارات پیشگامانه در سطح محلی و جهانی ایفا کرده است. این سازمان با تطبیق تکنیک‌های هنر‌های سنتی همچون بافندگی ویژه بادیه‌نشینان، با طرح‌های طراحان و صنعتگران معاصر امارات توانسته است به شیوه‌های موثری برای تولید محصول با کیفیت و در عین حال مطابق با فرهنگ و تاریخ شارجه دست یابد.
نمونه‌های محلی بی‌شماری از اماراتی‌ها مانند خالدالشفر، میسون‌العتیبه، عایشه هدر و عزا القبیسی وجود دارد که با موفقیت، ایده‌های طراحی، هنر و میراث نوآورانه را برای ترویج منابع و صنایع‌دستی سنتی عربی ادغام می‌کنند.
در مقیاس بزرگ‌تر، دفتر و نمایشگاه شورای صنایع‌دستی معاصر شارجه با خانه‌های مد بین‌المللی همکاری کرده و توانسته‌اند منسوجات و تکنیک‌های سنتی را با لباس‌ها و اکسسوری‌های مدرن ترکیب و با حفظ اصالت فرهنگی، برای مخاطبان جهانی جذابیت ایجاد کنند.
طراحی «نادین کانسو» امروز تبدیل به یکی از برندهای مهم امارات‌متحده‌عربی در دنیای مد شده است. مجموعه جواهرات او که تقریبا دودهه پیش شروع به ایجاد آن کرد، خوشنویسی سنتی و تایپوگرافی عربی را به کارگرفته تا اثری هنری و در عین حال به‌روز خلق کند؛ در واقع این هنرمند در حرفه خود میراث فرهنگی عربی را به شیوه‌های جدید و بدیع ارائه کرده است.
در عربستان سعودی نیز پرنسس نورا الفیصل مدیر اجرایی Art of Heritage، سازمانی که به حفاظت از میراث فرهنگی عربستان سعودی اختصاص دارد، برای بسیاری از مجموعه‌های خود از نقوش رنگارنگ پنج‌منطقه عربستان سعودی الهام گرفته است.
پرنسس نورا با تلفیق رنگ‌ها، نقوش و تکنیک‌های گلدوزی منطقه‌ای، روایت بصری متمایزی را در قالب مجموعه‌ای ارائه داده است که غرور ملی و ارتباطات فرهنگی سعودی‌ها را تقویت می‌کند.
از سوی دیگر صحنه مد عربستان با طراحان متعددی که در سطح منطقه و بین‌المللی نامی برای خود دست‌وپا می‌کنند، مشارکت و سعی دارد میراث عربستان را در طرح‌های خود یا با حمایت جامعه صنعتگران محلی به کار برد.
باید اذعان داشت عربستان در حال طی مسیر تعالی در حوزه هنرهای سنتی است و از دیگر سو برنامه‌ریزی صحیح در شارجه توانسته تحولی در زمینه ارائه و فروش هنرهای سنتی آن ایجاد کند اما هنرمندان ایرانی در ارتباط با بازارهای جهانی با نوعی سردرگمی و سرگشتگی مواجه هستند.
انجام نگرفتن پژوهش‌های دقیق در خصوص سلایق جامعه مخاطب، باعث شده در عمل هنرمندان هنرهای سنتی ایران در نمایشگاه‌های بین‌المللی چندان موفق عمل نکنند. در واقع آنها بدون اطلاع از سلایق مخاطبان وارد نمایشگاه جامعه هدف شده و محصولاتی مشابه را در همه کشورها ارائه می‌دهند.
نبود برنامه‌ریزی برای سفارشی‌سازی محصولات مطابق با سلیقه مخاطب و کم‌توجهی به ایجاد نوآوری و تلفیق هنرهای سنتی با سلیقه روز مخاطبان جهانی، از جمله مهم‌ترین عوامل عملکرد ضعیف ایران در رویدادهای بین‌المللی مرتبط با هنرهای سنتی است. به نظر می‌رسد برای عبور از این شرایط لازم است معاونت صنایع‌دستی برنامه‌ریزی صحیح داشته باشد و با تعامل با هنرمندان و پژوهشگران، طرحی نو برای آینده هنرهای سنتی ایران در اندازد.