وضعیت نابسامان کاخ مروارید

نادر نینوایی- نوروز امسال کاخ مروارید (‌کاخ شمس) میزبان غرفه‌های صنایع‌دستی، تنقلات و سوغاتی بود. مسیر ورودی کاخ از لا‌به‌لای غرفه‌های فروش گز، پشمک، گیوه و زیورآلات می‌گذشت اما همین که این امید در دل مراجعه‌کننده زنده می‌شد که شاید فرصت بازدید از ساختمان کاخ را داشته باشد، به فنس‌ها و حائل‌هایی برخورد می‌کرد که امکان ورود به داخل ساختمان کاخ را مسدود می‌کرد.
برخی بازدید‌کنندگان از اینکه نمی‌توانستند این اثر ثبت ملی شده را از نزدیک ببینند و حتی در ایام نوروز فرصت بازدید از ساختمان کاخ را نداشتند، گلایه‌مند بودند. از لای فنس‌ها هم می‌شد دید که وضعیت حفاظت از کاخ چندان تعریفی نداشته و به مرمت آن توجه نشده است. تکه‌هایی از سقف ساختمان گویی کنده شده بود و برخی تزئینات دیوارهای آن جدا شده یا سیم برق را از سوراخ دیوار به شکلی نازیبا عبور داده و منظر کاخ را مخدوش کرده بودند.
در کنار یکی از دیوارهای ساختمان هم انبوهی از اجناس قراضه دیده می‌شد؛ از صندلی‌های خراب گرفته تا فلزات شکسته تجهیزات اداری. منظری مخدوش برای اثری ثبت ملی شده که راوی بخشی مهم از تاریخ ایران است و وضعیتی که با هیچ متر و معیاری پذیرفتنی نیست.
تداوم چالش‌های کاخ مروارید
سیامک صحافی، رییس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان درخصوص اهمیت کاخ مروارید (کاخ شمس) و لزوم رسیدگی به وضعیت آن به «جهان‌صنعت» گفت: چند نکته درخصوص کاخ مروارید یا همان کاخ شمس وجود دارد؛ نکته اول آنکه این کاخ یکی از مهم‌ترین آثار باقیمانده از اواخر دوره پهلوی دوم بوده و به ثبت ملی نیز رسیده است. پیش از این نیز شهرداری کرج قصد تملک بخشی از عرصه این کاخ را داشت و می‌خواست بلوار مهرشهر را از درون حریم کاخ توسعه دهد. با تلاش‌ها و مذاکرات فعالان میراث فرهنگی، این پروژه تاکنون اجرایی نشده است. در این بین اما نقش انفعالی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان البرز در موضوع آشکار است.
وی افزود: متولی نگهداری، حفاظت، حراست، مرمت و بازپیرایی این کاخ اداره کل میراث فرهنگی البرز است اما به نظر می‌رسد که رسیدگی به کاخ در اولویت این اداره کل نیست.
شرایط نگهداری و حفاظت این کاخ و اثر مهم ملی هم مساعد ارزیابی نمی‌شود. تغییرات مدیریتی که در اداره کل میراث فرهنگی البرز صورت پذیرفته هم تاکنون راهگشا نبوده و تغییری ایجاد نکرده و دوستان صرفا آمار و ارقام بازدید از نوروزگاه‌هایی را که برپا شده برجسته می‌کنند و نتیجه اقدامات آنها منجر به مرمت و بازپیرایی آثار تاریخی نظیر کاخ مروارید یا شمس نشده است.
این فعال میراث فرهنگی خاطر‌نشان کرد: به نظرم اینکه در کاخ مروارید یا همان کاخ شمس نمایشگاه می‌گذارند و هنوز متولی امر نمی‌داند که نباید از آثار تاریخی به عنوان انبار و دپوی فلزات استفاده شود و یا به مرمت اثر توجه لازم نمی‌شود، بسیار دردآور و رنج‌آور است.
وی افزود: می‌توان وضعیت کاخ مروارید را از طریق مشارکت عمومی، استفاده از سرمایه‌گذاران و‌… بهبود بخشید.
به نظرم کاخ مروارید حتی می‌تواند به اشتغالزایی در البرز کمک کند و پشتوانه خوبی برای صنعت گردشگری باشد اما باید نگاه بهره‌کشی ظالمانه از آثار تاریخی اصلاح پیدا کند.
کاخ مروارید به عنوان یک اثر مهم تاریخی راوی یکی از دوره‌های مهم کشور است و می‌تواند در صورت استفاده صحیح بسیار مفید باشد اما به نظر می‌رسد اداره کل البرز به این کاخ بیشتر به عنوان یک انبار نگاه کرده و این واقعا غم‌انگیز بوده و نشانی از بهره‌کشی ظالمانه از اثر تاریخی است.
صحافی خاطرنشان کرد: در سال ۹۸ تلاش‌هایی برای ساماندهی کاخ مروارید انجام شد. با تغییر دولت و آمدن مدیرکل جدید و دخالت‌های نابجای معاون میراث فرهنگی وقت اما ساماندهی کاخ محقق نشد.
انتظار داشتیم با روی کار آمدن دولت چهاردهم تغییر و تحولی حاصل شود اما متاسفانه تغییری صورت نپذیرفت و کاخ مروارید به همان شکل قبل باقی ماند و نتوانستیم از ظرفیت‌های فرهنگی و اقتصادی آن استفاده کنیم.
این فعال میراث فرهنگی افزود: فروش چیپس، فلافل و تنقلات در کاخ مروارید به عنوان یک اثر ثبت ملی، معنی ایجاد نوروزگاه نمی‌دهد و رفتار و کردار میراث فرهنگی در این خصوص صحیح نیست.
به نظرم برای برون‌رفت از این شرایط باید افزایش مشارکت اجتماعی، اعتماد به مردم و جوامع محلی و بسترسازی برای حضور مردم در بناهای تاریخی را طرف توجه قرار دهیم، همچنین استفاده از نظرات و پیشنهادات سمن‌ها و انجمن‌های مردمی میراث فرهنگی هم در این مسیر می‌تواند راهگشا باشد.
لزوم رسیدگی به کاخ مروارید
محمد‌مهدی کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران و پژوهشگر مرمت آثار تاریخی نیز ضمن تاکید بر لزوم رسیدگی به وضعیت کاخ مروارید به «جهان‌صنعت» گفت: در مرحله نخست همین که کاخ مروارید ثبت ملی شده به این معناست که به همه ملت ایران تعلق دارد و نباید کسی به خودش اجازه دهد شرایطی را رقم بزند که این اثر تخریب شود. از سوی دیگر باید در نظر داشت که متروکه شدن آثار و اماکن تاریخی قطعا منجر به مخروبه شدن آنها در آینده خواهد شد یعنی حتی اگر شما یک خانه تاریخی را به شکل کامل مرمت کرده و بعد برای ۱۰ یا ۱۵سال آن را به حال خود رها کنید، می‌بینید که بسیاری از آسیب‌ها به سبب نفوذ بارندگی، رطوبت زدگی و بروز ترک در آن اتفاق می‌افتد. توجه داشته باشید که حضور انسان در یک بنا باعث می‌شود به محض آنکه کوچک‌ترین آسیبی به سازه وارد شود، ساختمان مورد مرمت قرار گیرد اما زمانی که کسی در ساختمان حضور نیابد مرمتی هم صورت نمی‌گیرد و همین متروکه ماندن منجر به مخروبه شدن اثر می‌شود. متاسفانه باید بگویم در بسیاری از موارد بناها تعمدا متروکه می‌شوند.
وی افزود: به نظرم برای کاخ مروارید باید مثل مجموعه سعدآباد بودجه‌ای اختصاصی در نظر گرفت یا حداقل یک مجموعه فرهنگی را در آنجا مستقر کرد تا به این واسطه این اثر تاریخی حفظ شود. اینکه اثری تاریخی به کل به حال خود رها شود به هیچ‌وجه صحیح نیست چراکه این متروکه بودن در نهایت منجر به مخروبه شدن می‌شود. ساختمان اصلی کاخ می‌تواند تبدیل به موزه شده و محوطه فضای سبز کاخ هم می‌تواند به محلی برای قدم زدن علاقه‌مندان تبدیل شود. اصولا اما باید یک طرح کارشناسایی شده و چند منظوره برای کاربری کاخ تدوین شود تا هم از ساختمان کاخ و هم محوطه و فضای سبز آن به شکل مطلوب استفاده شود.
این فعال میراث فرهنگی خاطرنشان کرد: «به هر حال یک‌سری آثار از دوره پهلوی باقی‌مانده که هر یک در نوع خود بدیع هستند. به نظرم فارغ از اینکه این ساختمان‌ها به دستور چه شاهزاده یا شخصی ساخته شده در نهایت متعلق به مردم ایران هستند. به هر روی کاخ گلستان هم مربوط به دوره قاجار بوده اما آن را حفظ کرده‌ایم، هرچند شاید معتقد باشیم که قاجارها شاهان خوبی نبوده‌اند بنابراین به‌نظرم صرف به اینکه کاخ مروارید (کاخ شمس) منسوب به خانواده پهلوی است، نباید نسبت به آن موضع بگیریم. لازم است که به عنوان بخشی از تاریخ به این بنا نگاه کنیم و به سبب آنکه این کاخ، بخشی از تاریخ کشور است حتما باید حفظ شود.»
باتوجه به شاخصه‌های معماری، هنری و تاریخی شایان توجه کاخ مروارید(کاخ شمس) انتظار می‌رود مسوولان امر ضمن درک جایگاه این اثر و نیز با عنایت به ثبت ملی بودن آن، درخصوص مرمت و حفاظت از آن اقدام عاجل کنند. باز شدن درهای کاخ به روی علاقه‌مندان به هنر، تاریخ و معماری و در نظر گرفتن کاربری مناسب برای این اثر می‌تواند زمینه‌ساز استفاده صحیح از آن و حتی فراهم‌کننده پیش‌زمینه لازم جهت جذب بیشتر گردشگران به شهر کرج و استان البرز باشد.