12 - 02 - 2025
وعده‌ها؛ دردناك‌تر از حادثه
مسعود طبیبی*، زهره‌سادات ناجی**
در برنامه صبحانه ایرانی شبکه دو سیما، روز 20بهمن‌ماه1403، با مدیر کل آموزش‌و‌پرورش کرمان در مورد حادثه دردناک تصادف اتوبوس حامل دختران دبیرستان فرزانگان و از دست رفتن چندین دانش‌آموز نخبه کشور ارتباط تلفنی برقرار شد. نحوه مواجهه آقای مدیر با مساله به قدری تاسف‌برانگیز بود که به نظر می‌رسد غم اولیای دانش‌آموزان عزیز از دست رفته، نه‌تنها کاهش نیافت بلکه دوچندان هم شاید شده باشد! از زبان یکی از دانش‌آموزان مصدوم حادثه شنیده می‌شود که نیروهای امدادی بسیار دیر رسیده‌اند (حتی پس از رسیدن والدین به صحنه!)، ضمن اینکه در فیلم‌های پخش شده از بازماندگان صحنه تصادف نیز این نکته نتیجه‌گیری می‌شود که اتوبوس در اختیار گرفته نیز چنانکه باید از حیث فنی واجد حداقل استانداردها و مشخصات کیفی مورد نیاز نبوده است. اگر جدا از عوامل برشمرده به حدود مسوولیت یکایک نهادهای موثر در ایمنی ترافیک جاده‌ای بپردازیم قصور و کوتاهی تقریبا همه عوامل دست‌اندرکار قابل تامل و رسیدگی است. این در حالی است که آقای رییس‌جمهور، در نطق‌های انتخاباتی خود، بر چند نکته تاکید داشته‌اند:
الف- پیش‌بینی کمیته‌های مردمی نظارت بر رفتار دولت با عنوان «کمند» (فیلم مستند انتخاباتی رییس جمهور)
ب- برخورد با مدیرانی که وظایف خود را به درستی انجام ندهند.
پ- ایجاد وفاق در جامعه و جلب حمایت گروه‌هایی از مردم که با انتخابات قهر کرده‌اند و به کارگزاران بی‌اعتماد شده‌اند.
در این نوشتار که بخش اول گزارش تحلیلی تهیه‌کنندگان در مورد حادثه فوق‌الاشاره بوده، به ارزیابی اقدامات حوزه آموزش‌و‌پرورش پرداخته شده است (مدرسه، اداره کل استان، وزارت آموزش‌و‌پرورش) و سعی بر این است که با اتکا بر داده‌های موجود و تحلیل کلی شواهد صحنه تصادف دردناک اتفاق افتاده، روشن شود که 1- تا چه حد مسوولیت‌ها به درستی در این حوزه انجام شده، 2- نحوه مواجهه با مجموعه افراد کارگزار مقصر در این صحنه، در حیطه وزارت آموزش‌و‌پرورش، چگونه بهتر است باشد و 3- چه کنیم تا در آینده کمتر شاهد چنین حوادثی باشیم.
محور اول قابل بررسی: روش انتخاب وسیله سفر
مهم‌ترین سوال یا کوتاهی در انجام مسوولیت دست‌اندرکاران آموزش‌و‌پرورش را می‌توان مربوط به نحوه انتخاب وسیله سفر دانش‌آموزان دانست. آیا اتوبوسی که برای بهترین و با‌سوادترین دختران کشورمان تخصیص داده می‌شود باید اینچنین تخصیص داده شود؟ در کلیپی که از سخنان راننده مصدوم این حادثه به دست آمده روشن می‌شود که وسیله متعلق به راننده نبوده و اتوبوس از طریق یکی از دوستان وی در اختیار گذاشته می‌شود و متعاقب آن، مجوز سفر از سوی یکی از شرکت‌های حمل‌و‌نقل برای این سفر صادر می‌گردد!
آیا استفاده از خدمات شرکت‌های حمل‌و‌نقل حرفه‌ای که سابقه بسیار درخشانی در جا‌به‌جایی ایمن مسافران خود دارند نباید مورد توجه مدیران مرتبط در اداره کل آموزش‌و‌پرورش و مدرسه مورد اشاره باشد؟ آیا همان‌گونه که مدیر کل آموزش‌و‌پرورش استان کرمان اشاره داشته‌اند صرفا درخواست اتوبوس باید مورد توجه مدرسه باشد، ولی نوع و مشخصات اتوبوس و بررسی صلاحیت راننده آن و بررسی مشخصات فنی وسیله سفر (که باید به تایید مدیر فنی شرکت حمل‌و‌نقل برسد) مورد نیاز نبوده و در حیطه مسوولیت مدرسه و آموزش‌و‌پرورش نیست و فقط در صلاحیت شرکت حمل‌و‌نقل است؟ آن هم در شرایطی که مسوولان مدرسه راننده‌ای را انتخاب کرده و سایر مراحل اخذ مجوز را به وی می‌سپارند! بدیهی است اگر مسوولان آموزش‌و‌پرورش اعتقاد دارند با دقت و وسواس لازم، راننده و وسیله سفر و ایمن بودن رفتار راننده و مشخصات فنی وسیله را کنترل کرده‌اند، برای روشن شدن اذهان عمومی، چه خوب که مدارک آن در اختیار عموم مردم (یا گروه بی‌طرف ارزیاب) و به ویژه بازماندگان این حادثه قرار گیرد (نه فقط دستگاه‌های رسمی نظارتی و بازرسی منسوب به دستگاه حکمرانی).
باید متذکر شد از سال‌های قبل، به دلیل تعدد تصادفات ناوگان حمل‌و‌نقل عمومی و عملکرد بسیار متفاوت شرکت‌های دست‌اندرکار در زمینه حمل‌و‌نقل، مقرر شده در هر شرکت حمل‌و‌نقل، مسوول فنی مسوولیت بازدید از خودرو و کنترل کلیه اجزای مهم سفر را صورت دهد و با مجوز وی، صورت وضعیت سفر برای مالک وسیله عمومی صادر شود. با این حال، در حادثه رخ داده به نظر می‌رسد وسیله به صورت شخصی در اختیار قرار گرفته شده است! که این خود می‌تواند از کوتاهی‌های حوزه آموزش‌و‌پرورش محسوب شود که چرا دقت لازم را در انتخاب وسیله و استفاده از خدمات شرکت‌های با عملکرد خوب در حوزه حمل‌و‌نقل بین‌شهری صورت نداده‌اند؟
محور دوم قابل بررسی: مسوولیت معاونان مدرسه در سفر
در مصاحبه‌های بازماندگان صحنه تصادف بر این نکته تاکید می‌شود که نیروی خدماتی مدرسه که همراه بوده، قبل از بروز حادثه از راننده سرویس می‌خواهد که ماشین را کنار بزند و از ادامه سفر اجتناب کند ولی نظر وی مورد توجه قرار نمی‌گیرد! اگر بنا به قول آقای مدیر کل آموزش‌و‌پرورش استان، سه تن از معاونان مدرسه همراه دانش‌آموزان در این سفر بوده‌اند، چرا معاونان چنین واکنش و اقدامی صورت نداده‌اند؟ اصولا نقش و مسوولیت این نفرات همراه با دانش‌آموزان چیست؟ انتظار می‌رود از نامبردگان، بتوان اطلاعات ذی‌قیمتی در مورد شرح حال حادثه و درخواست‌های انجام شده از راننده و احیانا اطلاع‌رسانی‌های صورت گرفته به مقامات مافوق قبل از بروز حادثه دریافت کرد و سپس در مورد عملکرد ایشان قضاوت قطعی را صورت داد. با توجه به آنکه تعدادی از والدین سریع‌تر از نیروهای امدادی به صحنه تصادف رسیده‌اند، لازم است دقت نظر کافی صورت گیرد که آیا عوامل مدرسه با نیروهای امدادی بلافاصله تماس نگرفته‌اند؟
محور سوم قابل بررسی: نحوه واکنش مدیر کل آموزش‌و‌پرورش استان
شاید مهم‌تر از همه موضوعات بالا بتوان به نحوه مواجهه غیر‌مسوولانه مدیرکل آموزش‌و‌پرورش استان کرمان با این واقعه و چگونگی همدردی با خانواده‌های عزیزان از دست رفته در این صحنه در برنامه «صبحانه ایرانی روز شنبه 20بهمن‌ماه 1403» اشاره کرد! نامبرده به طرزی اعجاب‌آور، تصادف را اتفاقی دانسته و قصوری را متوجه نهادهای موثر در موضوع ایمنی در استان (کرمان) ندانسته که این موضوع حتی تعجب مجری محترم برنامه را نیز سبب شد.
خوب است یادآوری شود که در علم مهندسی ترافیک بروز حادثه و تصادف
(road traffic accident) به عنوان رفتاری اتفاقی و غیر‌قابل پیش‌بینی، سال‌هاست منسوخ شده و با واژه دیگری با عنوان (Motor vehicle crashes) جایگزین شده است، بنابراین طرح این موضوع از سوی مدیر کل آموزش‌و‌پرورش استان در مصاحبه با مجری محترم برنامه صبحانه ایرانی و تاکید بر ایشان بر اتفاقی بودن رخداد، دور از واقعیت بوده و از پشتوانه علمی کافی برخوردار نیست.
محور چهارم قابل بررسی: ضرورت رویکرد فرآیندی به موضوع، نه فردی
آنچه در کشور ما رایج است، متاسفانه نگاهی فردی به موضوع مقصرشناسی بروز یک تصادف و نه نگاهی فرآیندی است. این بدان معنی است که در یک حوزه مشخص (مثلا آموزش‌و‌پرورش)، نهایتا (شاید) یک فرد مانند مدیر مدرسه مقصر شناخته شده و سایر عوامل دست‌اندرکار مدرسه و وزارتخانه مشمول برخوردهای اداری لازم نمی‌شوند. این در حالی است که اشتباهات برشمرده در بالا، حاصل و برآیند فعالیت‌های افرادی در سمت‌های مختلف است. افرادی چون مسوول اجرایی مدرسه که هماهنگی برای تامین خودرو را صورت داده‌اند، معاونانی که در برنامه‌ریزی و در طول سفر همراه دانش‌آموزان بوده‌اند، مدیر مدرسه، مسوولان اجرایی نظارت و ارزیابی اقدامات مدارس (به ویژه در حوزه مدارس فرزانگان) در اداره کل آموزش‌و‌پرورش استان، معاونان مربوطه اداره کل و نهایتا مدیر کل آموزش‌و‌پرورش استان که هر یک گوشه‌ای از این فرآیند را به عهده داشته اند باید پاسخگو باشند و با مقصران در هر رده‌ای برخورد لازم صورت گیرد. به خاطر داشته باشیم که نحوه مواجهه مدیر کل آموزش‌و‌پرورش استان با موضوع در برنامه زنده شبکه دو سیما، گویای این واقعیت تلخ است که با چنین مدیریت کلانی در سطح آموزش‌و‌پرورش استان، انجام کوتاهی‌های سایر مقامات و نیروهای موثر در بروز این حادثه تلخ چندان دور از انتظار نخواهد بود.
محور پنجم قابل بررسی: نحوه واکنش مسوولان به وقوع تصادف و باید‌ها و نبایدهای آن
دردناک‌تر از اصل حادثه غم‌انگیز اتفاق افتاده، عاملی که سبب نگارش این گزارش شد، نحوه مواجهه آقای مدیرکل آموزش‌و‌پرورش استان با موضوع در برنامه صبحانه ایرانی شبکه2 سیما بوده است؛ مواجهه‌ای که به جای ایجاد آرامش در خانواده‌های داغدیده، بیشتر در‌صدد اصرار بر انجام تمام و کمال مسوولیت‌های کلیه افراد و نهادهای دست‌اندرکار در موضوع در سطح استان بود!
مطالعات علمی نشان می‌دهد که تاثیرات تصادفات و عواقب دردناک آن، می‌تواند تاثیرات شخصی و حرفه‌ای در عملکرد مسوولانی بگذارد که در بروز حادثه به نوعی موثر بوده‌اند. این تاثیرات عبارتند از:
الف- تاثیرات شخصی: شامل «ناراحتی عاطفی» ناشی از احساس گناه به واسطه عدم انجام مسوولیت خود (چنانکه باید)؛ «صدمه به شهرت»: اگرچه وظیفه خود را به درستی انجام داده باشند و «عواقب حقوقی»: که می‌تواند منجر به اتهامات کیفری یا مدنی شده و نهایتا خدشه‌ای بر جایگاه فرهنگی وی، حوزه تحت مسوولیت وی و نهایتا شخص اول دولت در استان و کشور شود و فاصله جامعه با دولت و کارگزاران خدمتگزار را بیشتر کند.
ب- تاثیرات حرفه‌ای: شامل «از دست دادن شغل شخصی» و «تخریب چهره مثبت نهاد تحت امر در نظر مردم».
به همین دلایل معمولا در دنیا مرسوم است افرادی که در مقابل دانش‌آموزان از دست رفته و خانواده‌های داغدار ایشان مسوولیت را به خوبی حس می‌کنند حتی با وجود عدم تقصیر خود، با هدف احترام به خانواده‌های داغدار و همدلی در مصیبت وارده به ایشان و همچنین حفظ حرمت مسوولیت متعهدانه و حرفه‌ای خود، داوطلبانه از سمت خود کناره‌گیری می‌کنند. امیدوار است مدیر کل مربوطه، برای ترویج رفتار متعهدانه خود و نیل به اهداف عالی آموزشی و پرورشی، چنین اقدامی را در دستور کار خود قرار دهد تا بدین ترتیب نحوه مواجهه اولیه نادرست خود به موضوع علل وقوع تصادف را در اذهان عمومی اصلاح نمایند.
چند پیشنهاد نهایی برای عدم تکرار چنین حوادثی در آینده
1- ضرورت صدور دستور آقای رییس جمهور برای فعالسازی کمیته‌های کمند به ویژه در حوزه ایمنی ترافیک با استفاده از ظرفیت شخصیت‌های علمی بی‌طرف برای نظارت و ارزیابی عملکرد دستگاه‌های مختلف موثر در بروز حوادث ترافیکی.
2- ضرورت صدور دستورات لازم برای ریشه‌یابی علل وقوع تصادف ناگوار پیش آمده و مقصران آن در اسرع وقت با استفاده از کارشناسان زبده و بی‌طرف و بسنده نکردن به نظرات کارشناسان راهور (که احیانا می‌توانند در بروز چنین تصادفاتی، خود نیز سهمی از تقصیر داشته باشند).
3- ضرورت توجه جدی به آیین‌نامه حمل‌و‌نقل درون‌شهری دانش‌آموزان (مصوب سال 1386) و نظارت و ارزیابی دقیق مفاد آن با استفاده از خدمات کارشناسان خبره کمیته‌های کمند، با توجه به تشابه وضعیت عملکردی در این حوزه با دلایل بروز تصادف دردناک حاضر.
4- ایجاد الزام برای مدارس در خصوص محدودسازی استفاده از سرویس‌های حمل‌و‌نقل و اردوهای سفر دانش‌آموزی و ایجاد الزام برای ایشان جهت استفاده از خدمات (صرفا) شرکت‌های برتر و توانمند در عرصه حمل‌و‌نقل.
5- نظارت و ارزیابی مستمر عملکرد مدارس در حوزه جا‌به‌جایی‌های درون‌شهری و برون‌شهری دانش‌آموزان با همکاری گروه‌های متخصص و آشنا به اصول حرفه‌ای در این زمینه.
6- برگزاری دوره‌های آموزشی حرفه‌ای در زمینه «چگونگی مسوولیت‌پذیری در حوزه حمل‌و‌نقل» و «نحوه مواجهه با مخاطبان آسیب‌دیده در تصادفات دانش‌آموزی» برای پرسنل دست‌اندرکار موضوعات حمل‌و‌نقل دانش‌آموزان.
با توجه به آنکه عوامل مسبب بروز حادثه اخیر محدود به حوزه آموزش‌و‌پرورش نیست، طی گزارش (های) جداگانه‌ای به بررسی نقش دیگر نهادهای موثر در موضوع ایمنی ترافیک جاده‌ای پرداخته خواهد شد.
*متخصص حوزه‌های ایمنی ترافیک و حمل‌و‌نقل هوشمند؛ عضو مدعو هیات علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر (پلی‌تکنیک تهران)
**عضو مدعو هیات علمی دانشگاه الزهرا؛ مدیرعامل سازمان مردم نهاد حرکت (حامیان راه‌های ایمن و کاهش تصادفات)
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد