وعده‌های توخالی

گروه اقتصادی- حرکت نمادین اروپا برای اجرایی شدن اینستکس را اگر گام بلندی در جهت زنده نگه داشتن برجام بنامیم، وعده‌های پوچ اروپاییان برای تامین منافع حاصل از صادرات و فروش نفت، قادر به برآورده کردن انتظارات ایران نخواهد بود‌.
حقیقت نهفته پشت سیاست‌های اروپا در قبال ایران نشان می‌دهد که سازوکار ویژه مالی اروپا با ایران تنها به تامین کالاهای اساسی ایران همچون غذا و دارو محدود بوده و قادر به برآورده کردن حداقل تعهدات برجامی برای هدایت درآمدهای حاصل از فروش نفت به ایران نخواهد بود‌.
وزیر نفت در تازه‌ترین اظهارنظر خود درباره سازوکار اینستکس گفته است: «اگر اینستکس را به‌عنوان یک عملیات در نظر بگیرند، بدون واریز مطمئن پول به آن، یا با واریز سه یا چهار میلیون دلار یا یورو، این سازوکار پاسخگو نیست و باید پول نفت به آن واریز شود‌.»
اما به نظر می‌رسد اینستکس ایران را از دستیابی مستقیم به درآمدهای حاصل از فروش نفت خلع ید کرده است و درآمدهای نفتی ایران را برای رفع نیازهای وارداتی کشورمان نگهداری می‌کند‌. این دقیقا مخالف موضع ایران در قبال برجام است‌.
به عبارت دیگر امروز و در شرایطی که فروش نفت ایران به اروپا به صفر رسیده است، اروپا مدعی است ارز حاصل از فروش نفت ایران به چین، ترکیه و هند و… وارد اینستکس شود و ایران به جای آن از اروپا و از طریق این مکانیسم غذا و دارو وارد کند‌؛ امری که جدای از اینکه بقیه کشورها به دلیل عدم توازن تجاری نخواهند پذیرفت، موجب به دست گرفتن و کنترل کامل تبادلات تجاری ایران خواهد شد و آنها در عمل قیم تجارت خارجی ایران می‌شوند‌.
اینستکس به مثابه برجام
اما آن‌طور که معاون اقتصادی وزیر امور اقتصادی و دارایی می‌گوید، موضع ایران در زمینه اینستکس شفاف است و باید انتظارات ایران برآورده شود‌.
این انتظارات تنها به تامین غذا و دارو محدود نمی‌شود و بنا بر گفته محمد دهقان‌دهنوی، هر گاه اینستکس توانست شرایطی که در برجام برای سهولت تجارت بین‌المللی کشور، صادرات و واردات، تامین مالی، انتقال ارز و‌.‌.‌. پیش‌بینی شده بود، تامین کند می‌تواند مدعی جبران این بدعهدی‌ها باشد‌.
اگرچه اجرایی شدن سازوکار ویژه مالی اروپا مهر تایید معاون وزیر امور خارجه ایران را در پی داشته است، با این حال به نظر می‌رسد همچنان خواسته‌های ایران فاصله زیادی با اقدام اروپا دارد و این مهم ضامن منافع ایران برای تامین درآمدهای نفتی نخواهد بود‌.
از سوی دیگر این سازوکار مالی به عنوان ابزار تجارت خارجی ایران با دیگر کشورها زمانی می‌تواند نیازهای وارداتی ایران را تامین کند که راهی برای ورود این کالاها وجود داشته باشد‌. اخیرا روزنامه آمریکایی وال‌استریت ژورنال نوشته بود که کانون تلاش‌ها برای اجرایی کردن اینستکس این است که به شرکت‌های اروپایی امکان می‌دهد بدون نیاز به هر گونه جریان مالی مستقیم به صادرات و واردات با ایران ادامه دهند‌. این مهم قرار است از طریق ایجاد خط اعتباری برای ایران ممکن شود‌.
عبدالناصر همتی، رییس کل بانک مرکزی نیز اخیرا اعلام کرده بود تا زمانی ‌که صادراتی به کشورهای اروپایی نداشته باشیم، وارداتی هم نداریم از این‌رو اروپایی‌ها یا باید از ما نفت بخرند یا خط اعتباری تخصیص دهند، هر کدام از این دو اقدام اینستکس را ظرف یک هفته عملیاتی خواهد کرد‌.
در پشت‌پرده این ابزار مالی وجود دارد این است که مطابق با اینستکس تهاتر بین صادرکنندگان و واردکنندگان یک کشور واحد اروپایی بدون ارتباط مستقیم مالی با ایران انجام می‌شود‌. اما آنچه در این بین نیازمند بررسی جدی است این موضوع است که شرکت‌های تجاری اروپایی تحت اراده و اختیار دولت‌هایشان قرار ندارند و سیاست‌های آنان توسط بخش خصوصی واقعی ساخته و پرداخته می‌شود‌.
از این منظر می‌توان انتظار داشت که شرکت‌های بزرگ اروپایی در مقابل انجام مراودات تجاری با ایران، سود و زیان برخاسته از این مهم را مورد سنجش قرار می‌دهند‌.
به این ترتیب اگر سود حاصل از مراودات تجاری با ایران از زیان پنهان شده پشت تحریم‌های آمریکا علیه آنان بیشتر باشد، مراوده با ایران را به عنوان گزینه نهایی خود انتخاب می‌کنند و در غیر این صورت تجارت با ایران گزینه چندان مطلوبی برای آنان به نظر نخواهد رسید‌. از سوی دیگر این واقعیت نیز باید مد نظر قرار گیرد که اگر ایران به درآمدهای حاصل از فروش نفت دسترسی نداشته باشد، جبرانی بر سختی‌های راه تحریم وجود نخواهد داشت و خسارت‌های وارده از سوی آمریکا به قوت خود باقی خواهد ماند‌. بنابراین فقدان هیچ‌گونه ارتباط مالی اروپا با ایران نشان می‌دهد که این مهم حافظ منافع ایران از برجام نخواهد بود و نمی‌تواند راهی برای هدایت مستقیم درآمدهای حاصل از فروش نفت پیش پای ایران قرار دهد‌.
تحریم درآمدهای نفتی
تازه‌ترین خبرها حاکی از آن است که کشور عراق برای دور زدن تحریم‌های آمریکا، همچون اروپا سازوکار مالی جدیدی ایجاد کرده است تا بتواند به خرید برق و گاز از ایران ادامه دهد. بر اساس گفته‌های مقام‌های عراقی، این سازوکار مالی به عراق امکان می‌دهد در ازای پرداخت دینار به ایران، از این کشور برق و گاز خریداری کند‌. ایران هم می‌تواند از محل درآمدهای این معاملات، برای خرید کالا استفاده کند‌. به گفته مقام ارشد عراقی، این سازوکار حاصل ماه‌ها مذاکره میان مقام‌های عراقی، ایرانی و آمریکایی است‌. به گفته وی، عراق پول گاز خریداری‌ شده از ایران را در قالب دینار به یک حساب بانکی در داخل خاک این کشور واریز می‌کند‌. ایران نمی‌تواند از این حساب پول خارج کند اما می‌تواند از آن برای خرید کالا از خارج از عراق استفاده کند‌.
بنابراین به نظر می‌رسد راه‌اندازی سازوکار ویژه مالی با ایران تحت هر شرایطی که باشد، اجازه دریافت مستقیم منابع حاصل از فروش نفت را به کشور نمی‌دهد و تنها امکان خرید کالا از کشور خریدار نفت را به ایران می‌دهد‌.
نکته ظریف دیگری که در این بین وجود دارد این است که کشورهای اروپایی راه‌اندازی اینستکس را نیز مشروط به اجرای کامل و سریع برنامه اقدام مشترک مالی یا همان FATF کرده‌اند؛ موضوعی که نشان می‌دهد تامین منافع ایران در قبال این سازوکار مالی در حداقل ممکن قرار خواهد داشت‌.
با همه اینها هرچند راه زیادی تا اجرای کامل تعهدات اروپایی‌ها در قبال برجام وجود دارد، با این حال آنچه روشن است این است که خسارت‌های ناشی از کاهش فروش و صادرات نفت وبال گردن ایران شده است و راهی برای جبران مافات آن از سوی اروپا پیش‌بینی نشده است!