پایان نرخ‌گذاری

گروه اقتصادی- فروکش کردن تب خرید ارز، بسترسازی برای راه‌اندازی بازار متشکل ارزی، سرکوب قیمت‌ها به بهانه کاهش فاصله نرخ‌های آزاد و نیمایی، جلوگیری از انجام معاملات غیر‌واقعی و نظارت بیشتر بر فعالیت صرافی‌‌ها و رصد دلالان را می‌توان پنج سناریوی محتمل بانک مرکزی برای کاهش قیمت ارز دانست. سناریوهای پیش روی دولت اگرچه با کاهش قیمت ارز طی هفته‌های اخیر همراه شده است، با این حال باید دید نقش مولفه‌های اقتصادی تا چه میزان در کاهش قیمت‌ها پررنگ است.
به نظر می‌رسد ارسال سیگنال‌های کاهشی به بازار ارز، فراهم کردن بستر لازم برای راه‌اندازی بازار متشکل ارزی است؛ بازاری که ماه‌ها از وعده راه‌اندازی آن از سوی رییس بانک مرکزی می‌گذرد. با این حال هنوز سازوکارهای لازم برای راه‌اندازی این بازار جدید ارزی فراهم نشده است، چنان‌که رییس کل بانک مرکزی نیز به تازگی اعلام کرده: «این بازار به زودی راه‌اندازی می‌شود، اما باید به من ثابت شود که این بازار مشکلی برای کشور ایجاد نمی‌کند.»
کاهش فاصله نرخ‌های نیمایی و آزاد
از صحبت‌های اخیر رییس کل بانک مرکزی می‌توان این گونه برداشت کرد که سیاستگذار در تلاش است تمام مکانیسم‌های لازم برای کاهش قیمت ارز را به کار گیرد تا نتیجه آن را در کاهش فاصله قیمتی نرخ‌های نیمایی و بازار آزاد مشاهده کنیم؛ موضوعی که می‌تواند بستر لازم برای راه‌اندازی این بازار جدید ارزی باشد.
با این وجود و در کنار بسترسازی سیاستگذار برای راه‌اندازی بازار متشکل ارزی به نظر می‌رسد ابهام موجود در زمان راه‌اندازی و گشایش این بازار می‌تواند یکی از نکات منفی‌ای باشد که از نظر دور مانده است و حتی می‌تواند تلاش‌های مستمر بانک مرکزی برای کاهش قیمت ارز را ناکام باقی بگذارد و اعتبار و کارایی بازار جدید ارزی را که ماه‌ها از وعده راه‌اندازی آن می‌گذرد زیر سوال ببرد.
اما بانک مرکزی در تلاش است با نظارت وسیع‌تر بر اثرات مستقیم بازارهایی چون هرات و سلیمانیه بر قیمت ارز در بازار داخلی به دنبال واقعی کردن نرخ ارز حرکت کند؛ موضوعی که در نهایت می‌تواند کاهش فاصله قیمت‌های بازار آزاد و نیمایی را آسان‌تر کند، موضوعی که رییس کل بانک مرکزی بر آن تاکید داشته و معتقد است که فاکتورهای اقتصادی در تعیین قیمت ارز موثر و تعیین‌کننده هستند و تمام تلاش بانک مرکزی این است که فضای آرامی ایجاد و مدیریت شود تا این نرخ براساس فاکتورهای اقتصادی شکل بگیرد. شرایطی که امروز در بازار ارز وجود دارد نیز نتیجه مدیریت و تدبیر بانک مرکزی است.
اما با وجود تلاش‌های بسیار سیاستگذار برای ایجاد ثبات در بازار ارز، وعده رییس کل بانک مرکزی برای راه‌اندازی بازار متشکل ارزی به ماه‌های انتهایی سال گذشته برمی‌گردد‌ به طوری که در ماه‌های پایانی سال گذشته شیوه‌نامه و دستور‌العمل آن با هدف ساماندهی به بازار ارز نهایی شد. با این حال تحقق این مهم در سال گذشته ناکام ماند. از ابتدای سال‌جاری نیز وعده راه‌اندازی این بازار جدید ارزی بی‌نتیجه مانده است و انتظار برای تحقق این وعده چند ماهه کماکان ادامه دارد.
از سوی دیگر سیاستگذار تاکنون از مزایا و منافعی که این بازار برای صرافی‌ها دارد پرده‌برداری نکرده است. با این حال بانک مرکزی بر این باور است که بخش مهمی از معاملات عمده بازار ارز در آینده در بازار متشکل ارزی انجام می‌شود و صرافی‌هایی که به این بازار ورود نکنند، خودشان متضرر خواهند شد.
احتمال تک‌نرخی شدن ارز
از سوی دیگر و در حالی که سیاست‌های ماخوذه از سوی بانک مرکزی تاکنون کارساز بوده و توانسته به کاهش قیمت ارزهای خارجی در بازار منجر شود، هنوز هم نمی‌توان در رابطه با چگونگی عملکرد و تاثیر سازوکار وی برای کاهش قیمت‌ها نظر قطعی داد، چه آنکه به اعتقاد عده‌ای سیگنال‌هایی که بانک مرکزی به بازار ارز می‌دهد و قدم‌هایی که برای کاهش فاصله قیمتی نرخ‌های نیمایی و آزاد برمی‌دارد، تلاشی مستمر برای تک‌نرخی کردن ارز است.
شاید بتوان تاکید ویژه مسوولان دولتی و رییس بانک مرکزی مبنی بر کمتر بودن قیمت ارز از قیمت‌های واقعی بازار آزاد را یکی از مصادیق اصلی هدف نهایی تک‌نرخی کردن ارز دانست؛ موضوعی که متولیان بخش خصوصی در موارد بسیاری بر آن تاکید داشته و معتقدند که این مهم می‌تواند مسیرهای دسترسی به فعالیت‌های اقتصادی آنان را هموارتر کند.
اما در کنار اینها به نظر می‌رسد ابلاغیه اخیر سازمان مالیاتی مبنی بر اخذ مالیات از خریداران ارز و سکه را نیز می‌توان گام مهم سیاستگذار در راستای واقعی کردن نرخ ارز دانست؛ موضوعی که از تب خرید و فروش ارز در بازار کاسته است و توانسته یکی از مسیرهای اصلی کاهش قیمت ارز طی هفته‌های اخیر باشد.
این موضوع همچنین توانسته نقدینگی‌های سرگردانی را که پیشتر بازار ارز و سکه را مامن اصلی سرمایه‌های خود بدانند به سمت دیگر بازارهای مالی همچون بازار سرمایه هدایت کند و موجبات افت بهای دلار را در بازار فراهم سازد.
رییس کل بانک مرکزی اما در حالی که به کارگیری فاکتورهای اقتصادی را راهی برای کاهش قیمت ارز می‌داند تاکید دارد: «نوساناتی که بعضا در بازار ارز به وجود می‌آید، ناشی از فاکتورهای سیاسی است و مردم نباید وارد سرمایه‌گذاری در این بازار شوند. اگر مسائل سیاسی در بازار ارز وارد نشود، قطعا بازار روال طبیعی خود را خواهد داشت.»
نقش عوامل سیاسی
نقش عوامل سیاسی در نوسانات قیمت ارز زمانی روشن‌تر می‌شود که همتی پیشتر اعلام کرده بود تسهیل در بازگشت ارز حاصل از فروش نفت صورت گرفته که این موضوع در کنار سرعت گرفتن بازگشت ارز صادراتی می‌تواند آرامش بیشتر بازار ارز را به دنبال داشته باشد.
این امر می‌تواند کانال استفاده از دلارهای ناشی از فروش نفت را در اختیار بخش‌های وارداتی متناسب با اولویت‌های دولت قرار دهد؛ موضوعی که همتی نیز به آن اشاره کرده و می‌گوید: از ابتدای سال ۹۸ تاکنون، حدود ۱۲ میلیارد دلار به منظور تامین نیازهای واردکنندگان از طریق سامانه نیما پرداخت شده است که از این به بعد نیز همین شرایط را ادامه می‌دهیم.
به این ترتیب مجموعه عوامل دخیل در کاهش و ثبات قیمت ارز، بازار را به این نتیجه رسانده که از این پس تغییرات نرخ ارز در دامنه مشخصی نوسان خواهد داشت و کاهش یا افزایش شدیدی برای آن قابل تصور نخواهد بود؛ موضوعی که اگر با نظارت‌ها و مدیریت‌های جامع بانک مرکزی همراه باشد می‌تواند ادامه مسیر باثبات کنونی در بازار ارز را به دنبال داشته باشد.
پرهیز از تعیین نرخ‌های دستوری
در همین حال یک کارشناس مسائل پولی و بانکی معتقد است که توجه بانک مرکزی به شرایط بازار و پرهیز از تعیین نرخ‌های دستوری، عامل اصلی ثبات قیمت ارز در ماه‌های اخیر بوده است.
تیمور رحمانی می‌گوید که بانک مرکزی از مهرماه برنامه عملی برای تشخیص نرخی برای ثبات ارز مجموعه اقداماتی را شروع کرد و به این نتیجه رسیده که رقم نرخ ارز روی چه عددی باشد تا بتوان بازار را کنترل و مدیریت کند. نرخ بنیادی احتمالا کمتر از نرخ تعیین شده است، بنابراین بانک مرکزی با برنامه‌ریزی تاثیر عوامل سیاسی و تنش‌های منطقه بر نرخ ارز را نیز برنامه‌ریزی کرده است. به گفته رحمانی، با کنترل رشد نقدینگی و نرخ تورم در آینده می‌توان نرخ ارز را کنترل کرد که در این بین مدیریت بازار نیز می‌تواند جلوی شوک‌های وارده به بازار ارز را بگیرد. اما اگر مدیریتی در بازار نباشد، عوامل سیاسی و تنش‌های بین‌المللی تاثیر‌گذار بر اقتصاد می‌تواند نوساناتی در بازار ایجاد کند، بنابراین نباید اجازه داد نرخ ارز تغییر و رشد کند چه آنکه برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری‌ها در تورم می‌تواند نرخ بنیادی ارز را کنترل کند.
این کارشناس مسائل پولی و بانکی همچنین می‌گوید که سیستم‌های چند‌نرخی سبب تغییر الگوی مصرف و استفاده از منابع می‌شود. بانک مرکزی در شرایط دشوار به دنبال تعیین نرخی بوده که ناسازگار با نیروهای بازار نباشد. در شرایط تحریم کنترل خروج سرمایه نیز لازم است و بانک مرکزی سعی کرده برای جلوگیری از رانت فاصله‌ها را کم کند.
وی می‌افزاید که بازار متشکل ارزی ایده‌ای برای کنترل بازار ارز بوده است. استفاده از اسکناس در بازار متشکل ارزی نیاز‌های ارزی صادرکنندگان را تامین می‌کند. بانک‌ها و صرافی‌ها بازارهای عمده‌ای برای شکل دادن نرخی به بازار اسکناس است تا نیازهای وارداتی تامین شود.
هماهنگی بانک مرکزی با بازار
تیرداد احمدی، دیگر کارشناس اقتصادی نیز معتقد است آنچه در اقتصاد مهم است، مدیریت نرخ‌های کلیدی است که نرخ ارز یکی از نرخ‌های کلیدی اقتصاد است. در سال‌های گذشته نرخ‌های دستوری را دیکته کرده‌ایم و این موجب سوء‌مصرف شده است. نرخ ارز ارزان موجب ثبت‌سفارش‌های فراوان شده یا نرخ کالاهای اساسی موجب بیماری‌ها و ایرادات در ساختار رژیم غذایی شده است.
به گفته وی، برای ثبات در نرخ ارز لازم است نرخ‌های کلیدی دیگر اصلاح شود. تغییر نرخ ارز در سامانه نیما موجب تشویق صادر‌‌کنندگان شده و منطبق با نرخ ارز در بازار در مدیریت است.
کشورهای همسایه در شرایط تحریم ظرفیت‌های جابه‌جایی نرخ ارز برای کشور ما هستند بنابراین نباید لنگرگاه ارزی را در یک جا متمرکز کرد و برای رسیدن به نقطه تهاتری بهتر است لنگرگاه ارزی در داخل کشور باشد.
آنطور که احمدی می‌گوید، زمانی که کالا قاچاق می‌شود و واردات قاچاق بیشتر است یعنی ارز ارزان است بنابراین یکی از راهکارها برای تثبیت نرخ ارز استفاده از تشویق‌های صادراتی به جای تنبیه صادراتی است.
این کارشناس اقتصادی می‌افزاید، علت اصلی رانت و برنگشتن ارز حاصل از صادرات این است که سوبسید را اول داده‌ایم، بنابراین یکی از بهترین راه‌ها این است که سوبسید در انتهای کار به صادر‌کننده داده شود. وی این را هم گفت که بانک مرکزی با مدیریت ویژه بازار متشکل ارزی را در نقطه‌ای قرار داده که با آرامش کامل به ثبات نرخ ارز کمک کند.