پتانسیل ایران در تغییر قوانین زنجیره تامین

گروه معدن- کاربرد ماده معدنی لیتیوم به دلیل انعطاف‌پذیری و کمک در راستای استفاده کمتر از سوخت‌های فسیلی و تولید باتری، دوربین، موتورسیکلت،‌ خودرو، تلفن همراه، رایانه، هواپیما، چرخ قطار و حتی داروسازی آنقدر قابل توجه است که باعث شده اهمیت لیتیوم در دنیا دوچندان شود. لیتیوم که نفت قرن بیست و یکم نامیده شده، جزیی ضروری برای ساخت باتری‌‌های لوازم خانگی و ماشین‌‌های الکتریکی است. همچنین تقاضا برای آن به عنوان بخشی از روند جهانی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌ای و تحول سبز به شدت در حال افزایش است. در ادامه آنچه که این ماده معدنی را ارزشمند کرده، تمرکز بر آن تا سال ۲۰۳۰ برای تولید خودروهای برقی است.
با توجه به اینکه مدت زیادی نمی‌گذرد که خبر از کشف این ماده معدنی در ایران آمده، حالا یک موسسه تحقیقات بین‌المللی Lowy استرالیا در گزارشی به بررسی تاثیر کشف لیتیوم در ایران بر صنعت جهانی به‌ ویژه چین و استرالیا پرداخته است. در این پژوهش آمده که کشف ایران قوانین زنجیره تامین جهانی را تغییر خواهد داد، چراکه چین بین ۷۰ تا ۷۴ درصد لیتیوم مورد نیاز خود را از استرالیا، برزیل، کانادا و زیمبابوه وارد می‌کند. بنابراین این یک فرصت غیرقابل جایگزین برای این کشور است تا وابستگی خود را به تامین‌کنندگان سنتی کاهش دهد و در بخش نوپای لیتیوم ایران سرمایه‌گذاری کند.
هرچند ویژگی‌ لیتیوم ایران و زمان و هزینه تولید و پالایش آن هنوز مشخص نیست، اما گفته می‌شود پتانسیل تغییر چشم‌انداز زنجیره‌های تامین لیتیوم جهانی را دارد و در نتیجه می‌تواند وابستگی چین به استرالیا را کاهش دهد. در ادامه با میزان ذخایر لیتیوم ایران، استرالیا ممکن است خود را در بلاتکلیفی سیاسی و اقتصادی ببیند. بنابراین کشف لیتیوم در ایران ممکن است رهبری استرالیا را در ایران عرصه در سطح جهانی تهدید کند.
اهمیت پردازش
ایلان ماسک رییس شرکت خودروهای الکتریکی آمریکایی تسلا گفته است که عامل تعیین‌کننده در صنعت تولید باتری‌های لیتیومی به کنترل منابع لیتیومی مربوط نمی‌شود، بلکه به توانایی پردازش آنها مربوط است. در واقع گفته می‌شود مساله مهم ظرفیت پردازش، تصفیه و پالایش عناصر لیتیومی است که ایران در این زمینه توانمند نیست. با توجه به اینکه این ماده معدنی بیشتر در شورابه‌ها و گنبدهای نمکی واقع شده، نکته حائز اهمیت عیار پایین لیتیوم در آنهاست که ما را ناچار می‌کند از روش‌های صنعتی متداول برای استحصال لیتیوم از این منابع استفاده کنیم که در آن ناتوان هستیم. البته با توجه به اینکه نیاز است از تکنولوژی‌های جدید بر مبنای جداسازی انتخابی استفاده شود، ایران از قدرت‌های دیگر کمک گرفته است. در این خصوص پیش‌تر یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی پیشنهاد داده بود که ایران باید جلساتی را با کشورهای استرالیا و چین برگزار کند تا این کشورها در استخراج این معادن به ما کمک کنند. در ادامه چندی پیش بود که در خبرها آمد کارشناسانی از روسیه برای نمونه‌برداری در نقاط مختلف کشور در حال فعالیت بوده و قرار است مشکل ضعف تکنولوژی را حل کنند و در این خصوص ایمیدرو از رویکردی جدید در عرصه لیتیوم کشور خبر داد. به هر حال اگرچه ویژگی‌های لیتیوم ایران و زمان و هزینه تولید و پالایش آن مشخص نیست، اما پتانسیل تغییر چشم‌انداز زنجیره‌های تامین لیتیوم جهانی را در خود دارد و وابستگی به استرالیا را به نفع ایران کاهش می‌دهد. به باور کارشناسان، ذخایر لیتیوم تازه کشف‌شده ایران پتانسیل لازم را دارد که چشم‌انداز زنجیره‌های تامین کنونی جهانی تحت سلطه چین را تغییر دهند.
در اسفند ماه سال گذشته، وزارت صمت از کشف لیتیوم برای اولین بار در کشور خبر داد. به گفته محمد‌هادی احمدی معاون وزارت صنعت، کشور در دو سال آینده قادر به استخراج لیتیوم از ذخایر لیتیوم جدید کشف شده که مساحتی بالغ بر حدود ۱۱ کیلومترمربع در دشت قهاوند واقع در ۵۰ کیلومتری شرق از مرکز استان همدان را در بر می‌گیرد. مقامات ایرانی انتظار دارند از طریق ذخایر عظیم خاک رس که منبع لیتیوم است، ذخایر سنگ لیتیوم بیشتری در همدان کشف کنند.
چشم‌اندازی امیدوارکننده
با توجه به رشد روزافزون تقاضای لیتیوم در سطح جهان، این کشف چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای برای اقتصاد ایران دارد که مدت‌هاست تحت فشار تحریم‌های غرب و آمریکا رنج می‌برد. این کشف همچنین نقطه عطفی در رقابت ژئوپلیتیکی برای تامین امنیت زنجیره تامین لیتیوم است. گفته می‌شود حجم لیتیوم کشف‌شده در ایران ۵/۸ میلیون تن تخمین زده می‌شود که می‌تواند کشور ما را به عنوان دومین دارنده ذخایر لیتیوم در جهان پس از شیلی که دارای ۲/۹ میلیون متریک تن لیتیوم در خاک خود است، قرار دهد.
ایران علی‌رغم ثروت هنگفتی که در بخش معدن دارد، در تلاش است تا این بخش را با ظرفیت کامل به کار گیرد. به خصوص که دارای ذخایر زیادی همچون روی، مس، نمک، زغال‌سنگ، سنگ‌آهن، اورانیوم، سرب، طلا، بوکسیت (برای آلومینیوم)، مولیبدن، آنتیموان، گوگرد، ماسه و شن است. سال‌ها تحریم بین‌المللی (از سال ۲۰۰۶ ) برای محدود کردن برنامه توسعه هسته‌ای ایران منجر به عدم سرمایه‌گذاری در اقتصاد معدن شده است. حالا گفته می‌شود که نیاز روزافزون به لیتیوم، سرمایه‌گذاران بین‌المللی، به ویژه روسیه و چین را به سمت ایران خواهد کشاند.
صرف‌نظر از تولید و صادرات فلز ایران، تنها یافتن ۷ درصد ذخایر معدنی جهان در ایران، این کشور را به مرکز ثقل مواد معدنی در جهان تبدیل کرده است. بلافاصله پس از کشف میدان لیتیوم در استان همدان، صحبت‌ها درباره تاثیر این کشف بر بازارهای انرژی و معدن جهانی آغاز شد. لیتیوم ایران می‌تواند مرکز ثقل منابع انرژی طبیعی در خاورمیانه به ویژه پس از شروع تکیه بر انرژی پاک و شروع به کنار گذاشتن نفت باقی بماند. کارشناسان باور دارند که این امر وزن ژئوپلیتیکی را از عربستان سعودی، به عنوان مرکز انرژی حیاتی، به سمت ایران منتقل می‌کند.
فرصت برای چین
چین بزرگ‌ترین واردکننده و پردازشگر لیتیوم در جهان و تولیدکننده عمده باتری‌های لیتیومی است. در کل این کشور با حدود ۱۹ هزار تن معادل ۶/۱۴ درصد تولید جهانی در جایگاه سوم فهرست بزرگ‌ترین کشورهای تولیدکننده لیتیوم قرار گرفته است. پکن همچنین دارای دارایی‌های لیتیومی است که تخمین زده می‌شود ۶/۵ میلیارد دلار در شیلی، کانادا، استرالیا و زیمبابوه، علاوه بر ۶۰ درصد ظرفیت جهانی پالایش لیتیوم است. همچنین چین بزرگ‌ترین مصرف‌کننده لیتیوم است که بیش از سه چهارم باتری‌های لیتیوم یونی را تولید و اکثر تاسیسات پردازش لیتیوم جهان را کنترل می‌کند و در رقابت جهانی باتری‌ها پیشرو است. این امر توافق راهبردی با چین و قطب رو به رشد جدید را در مقابل ایالات‌متحده و متحدانش تقویت خواهد کرد. حالا کارشناسان انتظار دارند که کشف ایران قوانین زنجیره تامین جهانی را تغییر دهد، زیرا چین بین ۷۰ تا ۷۴ درصد لیتیوم مورد نیاز خود را از استرالیا، برزیل، کانادا و زیمبابوه وارد می‌کند. بنابراین این یک فرصت غیرقابل جایگزین برای چین است تا وابستگی خود را به تامین‌کنندگان سنتی خود کاهش دهد و در بخش نوپای لیتیوم ایران سرمایه‌گذاری بیشتری کند.
تهدید استرالیا
با منابع ایران، امکان ارزیابی مجدد پویایی زنجیره تامین جهانی لیتیوم و چشم‌انداز نزدیکی چین و ایران وجود دارد. باید توجه داشت که ایلان ماسک رییس شرکت خودروهای الکتریکی آمریکایی تسلا گفته است که عامل تعیین‌کننده در صنعت تولید باتری‌های لیتیومی به کنترل منابع لیتیومی مربوط نمی‌شود، بلکه به توانایی پردازش آنها مربوط می‌شود. چین این عوامل را در اختیار دارد و در دهه‌های آینده نسبت به همتایان جهانی خود به آن برتری خواهد داد. پکن با پشتوانه همه تجربیات، استراتژی‌هایی را برای انتقال به سمت انرژی پاک، به رهبری خودروهای برقی و باتری‌های لیتیومی آماده کرد. دو شرکت چینی Ganfeng و Tianqi؛ ۳۰ درصد از زنجیره‌های تامین لیتیوم جهانی را کنترل می‌کنند. سود حاصل از فرآوری لیتیوم همچنین به شرکت‌های تولیدی و تولیدکنندگان باتری این امکان را داد تا سرمایه‌گذاری‌های خود را در توسعه فناوری افزایش دهند تا عملیات پالایش و مدیریت ضایعات را افزایش دهند و دولت از طریق سیاست‌ها و یارانه‌های مالی از همه اینها حمایت کرد. اگرچه ویژگی‌های لیتیوم ایران و زمان و هزینه تولید و پالایش آن مشخص نیست، اما پتانسیل تغییر چشم‌انداز زنجیره‌های تامین لیتیوم جهانی را در خود دارد و وابستگی به استرالیا را به نفع ایران کاهش می‌دهد. با میزان ذخایر لیتیوم ایران، استرالیا ممکن است خود را در بلاتکلیفی سیاسی و اقتصادی بیابد.
این کشور متحد دیرینه ایالات‌متحده است و احتمالا با فشار واشنگتن برای محدود کردن صادرات لیتیوم به چین مواجه شود که تنش‌ها را تشدید خواهد کرد. از نظر اقتصادی، کشف لیتیوم در ایران ممکن است رهبری استرالیا را در جهان تهدید کند. شایان ذکر است که استرالیا با حجم تولید ۶۱ هزار تن معادل ۹/۴۶ درصد از عرضه جهانی در سال ۲۰۲۲ در رتبه نخست فهرست بزرگ‌ترین کشورهای تولید‌کننده لیتیوم در جهان قرار گرفت.
در مواجهه با ظهور نیرومند اژدهای آسیایی، ایالات‌متحده، کانادا، استرالیا، فرانسه، آلمان، ژاپن و بریتانیا اعلام کردند که سال گذشته (۲۰۲۲) «اتحاد مواد معدنی کمیاب» را ایجاد کردند. در مقابل، کشف لیتیوم در ایران یک گام دفاعی قوی برای چین در مقابل گام‌های غربی خواهد بود. کشف لیتیوم در ایران احتمالا وابستگی چین به استرالیا را که ۹۵ درصد از لیتیوم مورد نیاز پکن را صادر می‌کند، کاهش می‌دهد. اگر چین روابط اقتصادی خود را با ایران از طریق طرح کمربند و جاده تقویت کند، می‌توان مشارکت‌های امیدوارکننده‌ای در رابطه با زنجیره تامین مواد انرژی پاک از جمله لیتیوم ایجاد کرد.