پرونده‌های بازِ گنجینه‌های خارج‌شده از ایران

ایسنا- استرداد آثار تاریخی ایران جزو پیچیده‌ترین و گاه زمانبرترین پرونده‌های حقوقی میراث فرهنگی به‌شمار می‌آید. الواح هخامنشی از جمله این پرونده‌هاست که ایران آنها را به شکل امانی به دانشگاه شیکاگو سپرده بود، اما بازگشت کامل این گل‌نبشته‌ها به کشور حدود ۹۰سال طول کشیده است.
هادی میرزایی- مدیرکل موزه‌های وزارت میراث فرهنگی- زمستان سال گذشته از پیگیری حقوقی ۲۰پرونده استرداد آثار تاریخی ایران خبر داده بود، پرونده‌هایی که همچنان باز هستند و تا پایان سال ۱۴۰۲ به نتیجه نرسیدند.
استرداد باقیمانده الواح هخامنشی
استرداد باقیمانده الواح هخامنشی که گفته شده بیش از ۱۰هزار قطعه دیگر از آنها هنوز درآمریکا باقی مانده، از جمله این پرونده‌هاست. طبق اظهارات مقامات وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قرار بود تعدادی از کارشناسان ایرانی به آمریکا بروند و این الواح را به ایران بازگردانند؛ اتفاقی که هنوز رخ نداده است، اما به ایسنا گفته شده است که پیگیری‌ها برای استرداد کامل این الواح همچنان در حال انجام است و قرار شده یک هیات کارشناسی کوچک از ایران به آمریکا برود. البته عزت‌الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در آخرین اظهاراتی که درباره استرداد باقیمانده الواح هخامنشی داشت، از برخی ممانعت‌های آمریکا برای بازگشت آنها سخن گفته و البته این نکته را هم اضافه کرده بود که هیچ مانع فنی برای بازگرداندن این گل‌نبشته‌ها به ایران وجود ندارد.
الواح هخامنشی در سال‌۱۳۱۱ خورشیدی در تخت‌جمشید کشف شد. تعداد این الواح بیش از ۳۰هزار قطعه اعلام شده بود که در اندازه‌های مختلف و شکسته بود. این الواح در ۵۰صندوق چوبی که شامل حدود ۲۰۰۰جعبه‌ مقوایی و چند پیت نفتی که در تخت‌جمشید (پارسه، پرسپولیس) به پارافینِ مذاب آغشته شده بودند، از طریق بوشهر به آمریکا فرستاده شدند. انتقال با موافقت دولت وقت ایران انجام شد و در قرارداد و موافقتنامه طرفین نیز آمده بود که «ایران لوح‌هایی گلی را برای رمزگشایی و خواندن، به امانت به دانشگاه شیکاگو که مشغول کاوش تخت‌جمشید (پارسه، پرسپولیس) بود، می‌سپارد.»
تاکنون ۵محموله از این الواح به ایران بازگردانده شده است؛ ۱۷۹قطعه در نخستین محموله ارسالی در سال‌۱۳۲۷ به تهران رسید. دومین محموله شامل ۳۷هزار قطعه بود که در سال‌۱۳۲۹ به ایران بازگردانده شد و در سال‌۱۳۸۳ سومین محموله یعنی ۳۰۰قطعه لوح به ایران تحویل داده شد. سال‌۱۳۹۸ چهارمین محموله از الواح که شامل ۱۷۸۰قطعه لوح هخامنشی بود، با مجوز «اوفک» به ایران بازگشت و آخرین محموله به تعداد ۳۵۰۶لوح هخامنشی در سال‌۱۴۰۲ براساس همان مجوز اوفک به ایران استرداد شد. با این حال، گفته شده است اعتبار مجوز اوفک (دفتر کنترل دارایی‌های خارجی آمریکا) در سال گذشته پایان یافته که ظاهرا برای تمدید آن اقدام شده است.
حاشیه‌های قرآن سرقت‌شده از موزه پارس
پرونده باز دیگر اما به قرآن سرقت‌شده از موزه پارس مربوط می‌شود که هربار برگی از این قرآن در یک حراجی شناسایی می‌شود. آخرین‌بار در اسفندماه ۱۴۰۲ مرتضی کریمی‌نیا، پژوهشگر نسخه‌های خطی و قرآنی، از حراج یک برگ دیگر از قرآن سرقت‌شده از موزۀ ملی پارس (شیراز) در لندن خبر داده بود. قرآن خط کوفی در فروردین‌۱۳۸۲ از موزه ملی پارس در شیراز سرقت شد. شناسایی ورق‌های آن به طور جداگانه در حراجی‌ها و موزه‌های مختلف در خارج از ایران، این فرضیه را مطرح کرده که ورق‌های قرآن سرقتی، جدا و بعد از کشور خارج شده است. کریمی‌نیا، قرآن‌پژوه و مترجم و نسخه‌شناس مصاحف قرآن، حدود دودهه پیگیر این قرآن مسروقه بوده و ورق‌های جداشده آن را تاکنون در موزه‌های لوور (پاریس)، لوور (ابوظبی)، متروپلیتن (نیویورک) و موزۀ هنر اسلامی (دوحه) و همچنین حراجی‌های ساتبیز، کریستیز و بُنهامز شناسایی کرده‌ است. استرداد این قرآن نیز با اعلام گزارشی به پلیس اینترپل در دستور پیگیری است. مسوولان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی پس از شناسایی ورق‌هایی از این قرآن کوفی در حراجی کریستیز اعلام کردند که در مرحله اثبات مالکیت آن هستند تا پیگیری‌های حقوقی بعدی را انجام دهند، اما شناسایی برگ‌های دیگری از این قرآن هربار در یک حراجی، ظاهرا ماجرای استرداد آن را کمی پیچیده کرده است.
حراج پرتره مظفرالدین‌شاه
اما تابلوی پرتره مظفرالدین‌شاه که خروج قاچاقی آن از کاخ گلستان و ایران در سال‌۱۴۰۰ برای نخستین‌بار برملا شد، از جمله پرونده‌هایی است که درباره آن چندان اظهارنظری نشده است، اما جزو پرونده‌های استردادی در حال پیگیری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به شمار می‌آید.بررسی‌ها و پرس‌وجوهای رسانه‌ای حاکی از آن است که ظاهرا کویت در همکاری با ایران برای استرداد این تابلو است، اما روند حقوقی بازگشت آن به ایران با پیچیدگی‌های قوانین بین‌المللی استرداد همراه شده است. ماجرای قاچاق تابلوی پرتره مظفرالدین‌شاه اثر استاد کمال‌الملک زمانی برملا شد که در سال‌۱۴۰۰ انتشار عکسی از کاخ گلستان و مطابقت آن با عکس‌های قدیمی‌تر، جای خالی این تابلو را نشان می‌داد. پس از بررسی اسناد کاخ گلستان تایید شد که تابلوی چهره مظفرالدین‌شاه در فاصله سال‌های ۱۳۱۷ تا ۱۳۶۱ خورشیدی از مجموعه کاخ خارج و بعدها به خارج از کشور قاچاق شده و به فروش رفته است. پرتره رنگ‌روغن مظفرالدین‌شاه قاجار با امضای کمال‌الملک- نقاش شهیر ایرانی- سال‌۲۰۰۰ میلادی، در حراجی کریستیز بریتانیا به قیمت ۴۴هزار و ۶۵۰پوندِ انگلیس فروخته شد و بعدها در موزه‌ای در کویت شناسایی شد. سوای این پرونده‌ها که جزئیات آنها مشخص‌تر است، ایران استرداد شمار دیگری از آثار تاریخی متعلق به خود از کشورهای دیگر، از جمله انگلستان و استرالیا را نیز در دست دارد؛ پرونده‌هایی که برخی از آنها در شرف مختومه شدن هستند.