پیامدهای اقتصادی جنگ احتمالی در منطقه

آندره گالستیان*
طی هفته جاری و هفته گذشته، رسانه‌های خبری گوناگون کشورهای منطقه و همچنین خبرگزاری‌های مطرح جهان، از تحرکات جدید نظامی جمهوری آذربایجان در اطراف مرزهای ارمنستان خبر دادند. طبق نقشه‌های منتشرشده، این تحرکات گسترده، هم در مرز جنوب شرقی ارمنستان با جمهوری آذربایجان و هم در مرز جنوب غربی ارمنستان با جمهوری خودمختار نخجوان که بخشی از جمهوری آذربایجان است، مشاهده شده است. تجمع چنین حجم سنگینی از نیروها و جنگ‌افزارهای مختلف، احتمال جنگی قریب‌الوقوع را نشان می‌دهد. با توجه به آرایش جنگی نظامیان جمهوری آذربایجان، به نظر می‌رسد هدف آنها اشغال استان سیونیک در جنوب ارمنستان و ایجاد دالانی موسوم به زنگزور است که توسط رییس‌جمهوری آذربایجان بارها عنوان شده و توسط رییس‌جمهوری ترکیه نیز حمایت می‌شود. جمهوری آذربایجان و ترکیه از سال ۲۰۲۰ تاکنون، بارها در مورد این دالان صحبت و ایده ایجاد آن را ترویج کرده‌اند. کشورمان نیز بارها و به صورت مکرر، موضع اصولی و صحیح خود را که منطبق بر کلیه معیارهای بین‌المللی در این زمینه است صراحتا اعلام و تصریح کرده که ایران از تمامیت ارضی کشورها دفاع می‌کند و با هر گونه تغییر مرزها در منطقه، مخالفت خواهد کرد. طی دیدار اخیر وزیر امور خارجه کشورمان با وزیر امور خارجه ترکیه، موضع ایران مجددا عنوان شد و آقای حسین امیرعبداللهیان در نشست خبری با آقای هاکان فیدان مشخص و صریح بیان کرد که: «همچنین بار دیگر تاکید می‌کنیم، هرگونه تغییر ژئوپلیتیک در منطقه و اقدام برای مسدود و محدود کردن راه‌های ترانزیتی را هرگز برنمی‌تابیم.» در گفت‌وگوی تلفنی اخیر رییس‌جمهوری ایران و نخست‌وزیر ارمنستان نیز آقای سید‌ابراهیم رییسی به آقای نیکول پاشینیان اعلام کرد که: «هرگونه تغییر ژئوپلیتیک و مرزهای منطقه خط قرمز ماست.»

اشغال استان سیونیک و قطع مرز زمینی ایران و ارمنستان می‌تواند آثار مخرب اقتصادی متعددی برای هر دو کشور داشته باشد و بازرگانی خارجی دو کشور را دچار چالشی جدی کند. ارمنستان به عنوان تنها کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا که مرز زمینی با ایران دارد، به عنوان دروازه ورود ایران به اوراسیا شناخته می‌شود و این امر مهم، اهمیت بسیار زیاد روابط حسنه و رو به گسترش دو کشور را نمایان می‌سازد و بر این اساس، توجه بیش از پیش به گسترش مبادلات بازرگانی با ارمنستان می‌تواند یکی از اولویت‌های اصلی و مهم کشور طی سال جاری و سال‌های آینده باشد. توجه به این نکته نیز حائز اهمیت بسیاری است که کشورهای آسیای میانه و شرق اروپا، محل رقابت جدی قدرت‌های جهانی هستند؛ این منطقه به علت گستردگی جغرافیایی چشمگیر، دارا بودن کثرت جمعیت قابل توجه، قرار گرفتن در بین مسیرهای تجاری مهم و وجود منابع عظیم نفت و گاز، به لحاظ ژئواکونومیکی، ژئواستراتژیکی و ژئوپلیتیکی، دارای اهمیت بسیار زیادی است و از این لحاظ، یکی از مهم‌ترین مناطق جهان محسوب می‌شود. بر این اساس، مرز کنونی بین ایران و ارمنستان که شاهراه باستانی و جاده ارتباطی اصلی تاریخی دو کشور است، اهمیت ویژه و فوق‌العاده‌ای‌ در منطقه دارد و به نوعی، جاده‌ای حیاتی است. توجه به این نکته نیز ضروری است که کشورهای روسیه، قزاقستان و قرقیزستان، عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا و همچنین عضو سازمان همکاری شانگهای هستند و ارمنستان نیز علاوه بر عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، از شرکای گفت‌وگوی سازمان همکاری شانگهای است؛ کشور بلاروس نیز عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا و به صورت فعال، در حال طی کردن روند عضویت در سازمان همکاری شانگهای است.
از مشکلات دیگری که در صورت قطع شدن مرز زمینی ایران و ارمنستان به وجود خواهد آمد، به خطر افتادن یکی از مسیرهای مهم در زمینه ترانزیت بین‌المللی شمال-‌‌جنوب است. مسیری که اگر از جنوب در نظر بگیریم، از هندوستان شروع می‌شود و پس از گذشتن از ایران از طریق ارمنستان به کشورهای اروپایی می‌رسد که به لحاظ اقتصادی، اهمیت بسیار زیادی دارد و از مسیرهای حمل‌و‌نقل استراتژیک در منطقه و جهان است. اهمیت این مسیر صرفا به لحاظ ارتباط کشورهای منطقه با یکدیگر نیست، بلکه ارتباط قاره‌ها را به صورت امن و باثبات، محقق می‌سازد.
اهمیت بسیار زیاد این مسیر استراتژیک، زمانی بهتر مشخص می‌شود که به پیمان‌ها، قراردادها، تفاهمنامه‌ها و عهدنامه‌های منطقه‌ای و جهانی توجه داشته باشیم و اتحادیه اقتصادی اوراسیا که در سطرهای فوق در مورد آن نوشتم، تنها یکی از این موارد است. باید توجه داشت که هندوستان و روسیه به همراه برزیل و چین، چهار عضو موسس بریکس هستند و بعد از تاسیس، آفریقای جنوبی نیز به عضویت این گروه درآمده و در آخرین اجلاس سران بریکس که ماه گذشته میلادی برگزار شد، عضویت ایران، آرژانتین، مصر، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و اتیوپی نیز مصوب و مقرر شد که عضویت کامل کشورهای ذکرشده، از اول ژانویه ۲۰۲۴، اجرایی شود. بنابراین پس از اجلاس اخیر سران بریکس، تعداد اعضای این گروه از پنج به یازده عضو رسید که این یازده کشور در مجموع بیش از چهل درصد جمعیت جهان را در خود جای داده‌اند و بیش از بیست و پنج درصد مساحت کشورهای جهان را نیز در اختیار دارند و همچنین بیش از بیست و پنج درصد قدرت اقتصادی جهان در اختیار کشورهای عضو این گروه است. با توجه به آمار فوق، اهمیت فراوان بریکس مشخص می‌شود و طبیعتا اهمیت مسیر ترانزیتی فوق‌الذکر برای کشورمان، بیش از پیش، نمایان می‌شود (در زمینه اهمیت بریکس، به زودی طی مقاله‌ جداگانه‌ای، موارد دیگری را نیز خدمت مخاطبان گرامی، عرض خواهم کرد). در ضمن، ایران و هندوستان عضو سازمان همکاری شانگهای نیز هستند که بزرگ‌ترین سازمان منطقه‌ای جهان است و کشورهای عضو، حدود چهل درصد جمعیت کل جهان را در خود جای داده‌اند و حدود شصت درصد مساحت اوراسیا و بیش از بیست درصد قدرت اقتصادی جهان را در اختیار دارند. با توجه به جمیع موارد ذکرشده، از بین رفتن یکی از مسیرهای راهبردی ترانزیتی بین‌المللی می‌تواند برای ایران و هندوستان، ضررهای اقتصادی فراوانی به دنبال داشته باشد.
قطع شدن این مسیر، علاوه بر آثار منفی مستقیم بر اقتصاد ایران و هندوستان، گزینه‌های دو کشور برای انتخاب مسیر جایگزین ترانزیت شمال- جنوب را بسیار محدود خواهد کرد که خود می‌تواند باعث افزایش هزینه‌ها، کاهش امکان و قدرت رقابت در بازرگانی خارجی و به صورت کلی، باعث ضررهای اقتصادی مضاعف شود. در ضمن، باید توجه داشت در صورت قطع شدن مرز ایران و ارمنستان و با از بین رفتن مزیت قرار گرفتن در یکی از مهم‌ترین مسیرهای ترانزیتی شمال‌-‌جنوب برای ارمنستان، مشکلات فراوان اقتصادی برای این کشور نیز به وجود خواهد آمد.
علاوه بر آن، با توجه به این واقعیت که ارمنستان، کشوری محصور در خشکی است، دسترسی به دریاهای آزاد و آب‌های بین‌المللی از طریق سایر کشورها، اهمیت فراوانی برای این کشور دارد و دسترسی به خلیج‌فارس و دریای عمان از طریق ایران، دارای اهمیت ویژه و فوق‌العاده‌ای است.
امید است با صراحت و قاطعیتی که ایران از خود نشان داده و بر اساس قوانین بین‌المللی، از تمامیت ارضی کشورهای منطقه حمایت کرده و هرگونه تغییر ژئوپلیتیکی را مردود دانسته است، کشورهای منطقه دست از ماجراجویی بردارند، منطقه را به آشوب نکشند، جنگ‌افروزی نکنند و هرگونه اقدامی جهت قطع مرز ایران با کشوری را از دستور کار خود خارج کنند تا پیامدهای اقتصادی فراوان در منطقه به وجود نیاید. بدیهی است که شدیدترین پیامدهای اقتصادی، گریبان کشوری را خواهد گرفت که آتش جنگ را شعله‌ور سازد و بر این اساس، گفت‌وگوهای سازنده برای حل اختلاف‌نظرها، بهترین گزینه است. ایران همواره مذاکره برای رفع مشکلات بر اساس قوانین و معاهدات بین‌المللی را راه‌حل اساسی دانسته و همواره از گفت‌وگو برای حل اختلاف‌نظرها حمایت کرده است.
* کارشناس اوراسیا