پیام معنادار اردوغان به پوتین

محمدرضا ستاری
اجلاس سران ناتو که هفته گذشته در لیتوانی برگزار شد، هرچند بار دیگر زیر سایه جنگ اوکراین قرار داشت، اما به نوبه خود حامل یک اتفاق جالب توجه نیز بود؛ اینکه ترکیه سرانجام پس از گذشت بیش از یک‌سال با عضویت سوئد برای پیوستن به ناتو موافقت کرد. این مساله در حالی رقم خورد که رجب‌طیب اردوغان رییس‌جمهوری ترکیه یک روز قبل از خبر موافقتش با الحاق سوئد به ناتو، گفته بود که شرط پیوستن سوئد به ناتو، عضویت ترکیه در اتحادیه اروپاست. با این حال هر چند این شرط غیر‌ممکن به نظر می‌رسید، اما کمتر از یک روز بعد، دبیرکل ناتو خبر موافقت اردوغان با پیوستن سوئد به این سازمان را اعلام کرد. در این رابطه تحلیلگران گمانه‌زنی‌های مختلفی کرده‌اند؛ گمانه‌زنی‌هایی که از یک سو حاکی از امتیازگیری ترکیه از غرب بود و از سوی دیگر از فشارها بر آنکارا جهت موافقت با این مساله حکایت داشت. طبق اعلام دبیرکل ناتو، قرار است سوئد با تغییر قانون اساسی خود موضوع حمایت از حزب کردستان عراق (پ‌ک‌ک) را مورد تجدیدنظر قرار دهد. علاوه بر این سوئد همزمان با اینکه از عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا حمایت خواهد کرد، گفته می‌شود که مسائل گمرکی، ویزا و صادرات سلاح را نیز به این کشور تسهیل خواهد کرد.
طبق گفته برخی از مقامات ترکیه‌ای، قرار است تحریم‌های ترکیه از سوی ایالات‌متحده لغو و همزمان بحث تحویل جنگنده‌های اف- ۱۶ به آنکارا عملیاتی شود. در این خصوص مشاور امنیت ملی آمریکا به صراحت از حمایت واشنگتن برای عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا سخن گفته و طبق گفت‌و‌گوهایی که وزرای دفاع دو کشور داشتند، قرار شده آمریکا در نوسازی ارتش ترکیه مشارکت کند. در سوی دیگر ماجرا، تحلیل‌ها متفاوت‌تر رقم می‌خورد، به طوری که گفته می‌شود با توجه به تحولات جنگ اوکراین، مساله اصلی اکنون یارکشی غرب برای مقابله جدی‌تر با پوتین است. از این رو با توجه به شرایط فعلی در ترکیه، غرب و به خصوص ایالات‌متحده، اردوغان را تحت فشار قرار داده‌اند و در نهایت او را ناچار به پذیرش پیوستن سوئد به ناتو کرده‌اند. در این راستا هر کدام از تحلیل‌های فوق را که در نظر داشته باشیم، نمی‌توانیم از یک مولفه اصلی که در هر دو مشترک است چشم‌پوشی کنیم؛ مولفه‌ای که حاکی از چرخش معنادار اردوغان به سمت غرب است. در واقع دو موضوع اصلی در لا‌به‌لای خطوط این اتفاق وجود دارد که گزاره چرخش آنکارا را توجیه می‌کند: نخست اینکه اردوغان هفته پیش میزبان ولودیمیر زلنسکی رییس‌جمهوری اوکراین بود و به صراحت اعلام کرد که این کشور شایستگی پیوستن به ناتو را دارد. بعد از آن بلافاصله رییس‌جمهوری ترکیه با عضویت سوئد در این سازمان نیز موافقت کرد. این موارد از آنجا حائزاهمیت است که بحث گسترش ناتو از خطوط قرمز اصلی روسیه بوده و حتی آغاز جنگ اوکراین هم به همین بهانه از سوی مسکو توجیه می‌شود. با این حال پیوستن فنلاند به ناتو، موافقت با عضویت سوئد و حمایت از الحاق اوکراین به این سازمان سیگنال‌هایی از سیاست معطوف به غرب به خصوص در دور جدید ریاست‌جمهوری اردوغان هستند؛ امری که هرچند مسکو به صراحت در قبال آن موضع‌گیری نکرده، اما صحبت‌های برخی از مقامات روسیه حاکی از عصبانیت شدید کرملین از آنکاراست. به عنوان مثال هفته گذشته بود که یک ژنرال ارشد روسیه که ریاست کمیته دفاع و امنیت شورای فدراسیون روسیه را نیز بر عهده دارد در واکنش به آزاد کردن فرماندهان گروه شبه‌نظامی آزوف و بازگشت آنها به همراه زلنسکی به کی‌یف به صراحت اعلام کرد که ترکیه مجموعه‌ای از تصمیمات تحریک‌آمیز را طی روزهای گذشته اتخاذ کرده و در حال تبدیل شدن به یک کشور غیر‌دوست است. او اقدامات ترکیه را خنجر از پشت نامیده و گفته که ترکیه باید به ترک ناتو و ائتلاف با مسکو فکر کند. این موضوع از آنجا اهمیت دارد که رجب‌طیب اردوغان از معدود روسای دولتی است که در طول ۱۶ ماه اخیر همزمان با روسیه و اوکراین روابطی نزدیک داشته و حتی روابط آنکارا با مسکو نیز به نوبه خود راهبردی محسوب می‌شود. با این حال اقدامات اخیر ترکیه در قبال روسیه و نرمش در قبال غرب، از جمله مواردی محسوب می‌شوند که نشان می‌دهند اردوغان در دور جدید ریاست‌جمهوری خود به صورت جدی در سیاست‌های دولتش تجدیدنظر کرده است، زیرا از یک‌سو با انتخاب محمد شیمشک به وزارت اقتصاد و حفیظه غایه ارکان به عنوان ریاست بانک مرکزی فرمان تغییر جهت سیاست‌های اقتصادی را نشان داده و از سوی دیگر ضمن تلاش برای عادی‌سازی روابط با مصر و سوریه به دنبال تعمیق همکاری‌ها با کشورهای عربی خلیج‌فارس است، به طوری که گفته می‌شود یکی از اهداف سفر اردوغان به سه کشور قطر، عربستان و امارات، جذب ۲۵ میلیارد دلار سرمایه‌های خارجی از این سه کشور به منظور تحول در اقتصاد ترکیه است. علاوه بر این کوتاه آمدن اردوغان در قبال عضویت سوئد در ناتو و هم‌راستایی با غرب در برابر پوتین از جمله مولفه‌هایی هستند که نشان می‌دهند ترکیه برای خروج از وضعیت کنونی دست به تغییرات مهمی زده و به سمت غرب متمایل‌تر شده است.