پیچ و خم‌های احداث خط‌آهن رشت-کاسپین

محمدجواد شاهجویی*
خط‌آهن رشت-کاسپین یکی از مهم‌ترین مسیرهای ریلی کشور به شمار می‌رود؛ راه‌آهنی که می‌تواند با اتصال شاخه غربی کریدور بین‌المللی شمال-جنوب به دریای مازندران در عمل حلقه واسطه‌ای میان کشورهایی باشد که متقاضی جابه‌جایی بار در این راهگذر مهم هستند.
البته ناگفته نماند که در حال حاضر راه‌آهن ما از طریق بندر امیرآباد نیز به دریای مازندران متصل است اما به واسطه قدیمی بودن و ظرفیت پایین این خط، نمی‌توان به صورت کامل اقدام به بهره‌برداری از آن کرد. از آنجایی که شاخه غربی کریدور شمال-جنوب مسیر جدیدتری است و همچنین مسیر راه‌آهن قزوین- رشت نیز به تازگی ساخته شده، این قابلیت را دارد که ظرفیت بیشتری را فعال کند و بیشتر مورد استفاد قرار گیرد.
چالش‌ها و موانعی که منجر به احداث نشدن خط‌آهن رشت- کاسپین تاکنون شده‌اند به چند دسته تقسیم می‌شوند. نخستین مانع موضوع تامین مالی این پروژه است؛ چالشی که باید توسط دولت مدیریت شود اما مساله این است که اکنون در همه پروژه‌ها با چالش‌های بودجه عمرانی و تخصیص منابع مالی دست‌و‌پنجه نرم می‌کنیم.
دومین مانعی که بر سر راه احداث خط‌آهن رشت-کاسپین وجود دارد و تکمیل این پروژه را مشمول گذشت زمان کرده، بحث محیط‌زیست است. استان گیلان به لحاظ زیست‌محیطی شرایط ویژه‌ای دارد؛ شرایطی که اجرای پروژه‌های عمرانی را با چالش روبه‌رو می‌کند اما به نظر می‌رسد طی دو تا سه ماه آینده با توجه به وعده‌هایی که مسوولان پشت‌سر هم مطرح کردند، این پروژه به سرانجام برسد. این امکان وجود دارد که با تمام شدن پروژه احداث خط‌آهن رشت- کاسپین، شاهد فعالیت ترانزیتی بیشتر ایران در کریدور بین‌المللی شمال-جنوب باشیم. در چنین شرایطی کشورهایی مثل روسیه و هند نیز قادر خواهند بود برای حمل‌و‌نقل کالا از این راهگذر ترانزیتی استفاده کنند.
در شرایط کنونی سایر کشورها در حال استفاده از مسیرهای جایگزین برای ترانزیت کالاهای خود هستند. البته این موضوع در کریدور شرق-غرب بسیار جدی‌تر است. می‌توان گفت کریدور شمال-جنوب به تازگی در حال فعال‌تر شدن است و با توجه به اینکه طی دو سال گذشته جنگی میان روسیه و اوکراین درگرفته است و همچنین ایران نتوانسته نیاز کریدوری کشورهای متقاضی استفاده از این راهگذر بین‌المللی را برطرف کند، سایر کشورها به دنبال مسیر جایگزین برای ترانزیت کالاهای خود می‌گردند.

به عنوان مثال کشور ترکیه به نوعی در مسیر شمال-جنوب در حال جابه‌جا کردن بارهای روسیه است. همچنین مسیرهای دریایی میان هند و روسیه برای ترانزیت حجم بالایی از کالاها فعال هستند. اگر نگاهی به کل تجارتی که در مسیر شمال-جنوب اتفاق می‌افتد بیندازیم، متوجه سهم بسیار پایین ایران از این تجارت جهانی می‌شویم.
نمی‌توان این‌گونه تصور کرد که تمامی مشکلات از ضعف زیرساختی و انفصال خط‌آهن رشت- کاسپین یا سایر زیرساخت‌های موجود نشات می‌گیرد اما قطعا اگر این مشکلات وجود نداشتند، می‌توانستیم حجم ترانزیت عبوری از کشور را خیلی سریع‌تر گسترش دهیم و شاهد افزایش چشمگیرتری در حجم کالاهای عبوری در مسیر شمال- جنوب باشیم. تا پنج سال گذشته کالاهایی که از روسیه در مسیر شمال-جنوب جابه‌جا می‌شد، نزدیک به ۱۰۰هزار تن بود اما اکنون این حجم ترانزیتی با رشدی نزدیک به ۱۰برابر روبه‌رو شده است. هر چند این حجم ترانزیتی به نظر اندک می‌رسد اما به هر حال این رشد نسبت به دوره‌هایی که در گذشته وجود داشته، سریع‌تر است؛ رشدی که کماکان نیز می‌تواند سرعت بیشتری بگیرد.
به طور کلی باید توجه داشت که احداث پروژه‌هایی نظیر خط‌آهن رشت-کاسپین و بهبود پروژه گرمسار-اینچه‌برون می‌توانند به تسریع روند رشد ترانزیت از خاک ایران توسط روسیه کمک کنند.
* کارشناس حوزه حمل‌و‌نقل