چالش‌های دانش‌بنیان شدن بخش انرژی

یونس خداپرست‌پیرسرایی‌*- باوجود برخورداری بخش انرژی کشور از ظرفیت‌های لازم برای ارتقای سطح دانش و فناوری و بهره‌مندی از مزایای فراوان آن، این صنعت در سال‌های گذشته به دلیل چالش‌های زیادی ازجمله شکاف در زمینه توسعه و به‌کارگیری فناوری، محدود شدن به‌کارگیری فناوری به سطح بهره‌برداری، فقدان زیرساخت مناسب برای اثربخشی انتقال فناوری و نبود توجه کافی به مولفه جذب فناوری در طرح‌های انتقال، موفقیت چندانی در جذب فناوری و بومی‌سازی آن نداشته است. چالش‌های عمده‌ ساخت قطعات و دستگاه‌های فناورانه در بخش انرژی را متاثر کرده که مشکلات بوروکراتیک ثبت شرکت‌ها، نبود سازوکار و متولی نظارت بر اجرای قوانین و مقررات حمایت از ساخت داخل، مسائل ناشی از تحریم‌ها، نوسانات متغیرهای اقتصادی کلان و مسائل استاندارد قطعات و تجهیزات کلیدی از آن جمله‌ هستند. در این راستا، اتخاذ راهکارهایی از قبیل نظام فناوری ملی با تاکید بر ایجاد انگیزه در صنعت نفت در راستای توسعه تحولات نوآورانه، کنترل و پایش خریدهای خارجی دارای مشابه تولید داخل، ارتقای کیفیت تجهیزات تولید داخل و ایجاد نهاد سنجش کیفیت و استانداردسازی، مشارکت با سازندگان خارجی معتبر در ساخت تجهیزات مورد نیاز، حمایت واقعی و پایدار از سازندگان داخلی تجهیزات و قطعات کلیدی، ایجاد نهاد صدور استانداردهای لازم برای ارزیابی تجهیزات و قطعات تولیدی، تسهیل در امور گمرکی و گشایش اعتبارات اسنادی، پرداخت‌ها و تضامین، اتخاذ تدابیری برای پرداخت به‌موقع مطالبات تولیدکنندگان، اتخاذ استراتژی‌های کارآمد در راستای ارائه تسهیلات و حمایت‌ها و حمایت موثر از طرح‌های نوسازی و ارتقای فناوری در بخش‌های تولید و مصرف انرژی پیشنهاد می‌شود.
اکتشاف، توسعه و تولید از میادین نفت نیازمند سرمایه‌گذاری‌های گسترده در زمینه تجهیزات پیشرفته و مبتنی بر دانش و عملیات پیچیده و پرهزینه است. بررسی تجربیات تاریخی کشورهای توسعه‌یافته به روشنی نشان‌دهنده اهمیت و جایگاه فناوری در راستای موفقیت جوامع است. روند روبه رشد سرمایه‌گذاری در بخش نفت و گاز دنیا در چند دهه اخیر، تحولات دانشی عظیمی را در این صنعت به همراه داشته و ظهور فناوری‌های جدید منجر به کاهش هزینه‌ها و بهبود بهره‌وری تولید از میادین نفت و گاز شده است.
بررسی ساختار صنعت نفت کشورمان نشان می‌دهد که تاکنون ایران به جمع توسعه‌دهندگان فناوری‌های صنعت نفت نپیوسته است. در واقع، باوجود دستاوردهای حوزه بهره‌برداری، تعمیر و نگهداری و حتی مهندسی، سطح قابلیت‌های فناورانه این صنعت، هیچ‌گاه در حد توانمندی‌های لازم برای توسعه و تجاری‌سازی فناوری‌های جدید و کاربردی نبوده است. این در حالی است که شرایط ویژه حوزه بالادستی صنعت نفت ازجمله نوع مخازنی که عمدتا از جنس کربناته شکافدار با فناوری‌های خاص مخزن است و ورود مخازن به نیمه دوم عمر خود در کنار مسائل خاص بین‌المللی مانند تحریم صنعت نفت و گاز ایران و محدودیت در دستیابی به فناوری‌های پیشرفته، پرداختن به مسائل فناورانه حوزه انرژی و تلاش در راستای برطرف ساختن نیازهای این صنعت را بیش از پیش آشکار می‌کند.
حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و تقویت توان ساخت داخل تجهیزات صنایع ضمن خلق ارزش‌افزوده و رشد اقتصادی موجب افزایش اشتغال، ارزآوری، کاهش وابستگی به خارج و در نهایت، ارتقای امنیت اقتصادی می‌شود. یکی از حوزه‌های هدف بسیار مهم برای دانش‌بنیان شدن، حوزه انرژی است. حوزه انرژی در بخش‌های مختلف بالادست و پایین‌دست، پتروشیمی‌ها و پالایشگاه‌ها، افزایش برداشت نفت، فشارافزایی و بسیاری از مقوله‌های دیگر نیازمند فناوری‌های بسیار پیشرفته است. در صنعت نفت و گاز کشور حدود ۱۲۰۰ قلم کالا وجود دارد که حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ قلم آن از موارد پرمصرف و کلیدی شمرده می‌شود. این اقلام حدود ۶۰ درصد از هزینه طرح‌های نفت و گاز را تشکیل می‌دهد. با توجه به آمار موجود، به‌طور میانگین ۶۴ درصد دانش فنی در زمینه ساخت تجهیزات و قطعات مورد نیاز صنعت نفت و گاز در کشور وجود دارد حال آنکه حدود نیمی از بازار تامین تجهیزات و قطعات لازم صنعت نفت و گاز در اختیار سازندگان داخلی است. این موضوع نشان‌دهنده سهم پایین بازار برای ساخت داخل است. با توجه به قدمت ۴۰ـ۱۵ساله سازندگان در این حوزه، انتظار می‌رود زمینه و شرایط حضور موثرتر این دسته از سازندگان در این بازار بیشتر شود. یکی از سازوکارهای مهم در این راستا، اجرای موثر قانون حداکثر استفاده از توان تولیدی و خدماتی در تامین نیازهای صنعت نفت و گاز با حمایت از کالای داخلی، تقویت دانش فنی و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان است. نظر به اهمیت ویژه‌ای که کاهش اتکای صنعت نفت به تامین تجهیزات و قطعات کلیدی دارد، این تحقیق به آسیب‌شناسی چالش‌ها و موانع دانش‌بنیان شدن بخش انرژی می‌پردازد.
وضعیت بخش انرژی (با تاکید بر صنعت نفت و گاز) در دانش‌بنیان شدن فعالیت‌ها
یکی از سازوکارهای موثر برای انتقال و توسعه فناوری در صنعت نفت، ساخت داخلی تجهیزات مورد نیاز و ترغیب بخش انرژی به کاهش خریدهای خارجی و جایگزین کردن تولیدات داخلی به جای واردات تجهیزات است. از تاسیس صنعت نفت و گاز ایران زمان زیادی می‌گذرد، اما تا پیش از دهه اخیر، موفقیت‌های چندانی در توانمندی خلق و توسعه فناوری به دست نیامده بود و توانمندی‌های فناورانه شرکت‌ها در سطح پایینی قرار داشت. برخی از این اقدامات سیاستی در راستای جایگزین کردن واردات فناورانه و حمایت از فعالیت‌های نوآورانه طراحی شد که شامل فعالیت‌های تحقیق و توسعه، مهندسی و طراحی تقلیدی (مهندسی معکوس) است. در این میان، شرکت‌های خصوصی پیشتاز سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های مهندسی و طراحی بوده و به داخلی‌سازی (بومی‌سازی) تولید تجهیزات و خدمات کلیدی این صنعت کمک کرده‌اند.
گفتنی است نخستین گام برای بومی‌سازی کالاهای استراتژیک مورد نیاز صنعت نفت با عنوان «طرح بومی‌سازی ۱۰ گروه خانواده کالاها و تجهیزات مورد نیاز صنعت نفت» با دستور وزیر نفت وقت و با هدف تقویت توانمندی‌های داخلی و اتکای بیشتر صنعت نفت به محصولات سازندگان ایرانی، از اواخر سال ۱۳۹۳ در دستور کار قرار گرفت. این ۱۰ گروه کالایی شامل تجهیزاتی مانند تجهیزات سرچاهی و رشته تکمیلی درون‌چاهی، پمپ‌های درون‌چاهی، انواع مته‌های حفاری، انواع شیرهای کنترلی، ایمنی و تجهیزات جانبی، انواع لوله‌ها (لوله‌های جداری بدون درز از ۸/۳ تا ۱۳ اینچ، لوله‌های جداری با درز از ۲۰ تا ۳۰ اینچ، لوله‌های مغزی، لوله‌های حفاری و لوله‌های جریانی بدون درز بالای ۶ اینچ)، الکتروموتورهای ضدانفجار و دور متغیر، ماشین‌های دوار (توربین، کمپرسور و پمپ‌ها شامل پمپ‌های گریز از مرکز)، فولادهای آلیاژی، ابزارهای اندازه‌گیری حفاری و ساخت پیگ‌های هوشمند است.
طرح ۱۰ گروه کالا براساس سیاست استفاده از اهرم خرید و تجمیع مناسب تقاضا، با هدف ایجاد بستر لازم برای ارتقای فنی سازندگان داخلی و بومی‌سازی اقلام استراتژیک همراه با انتقال دانش فنی و برنامه‌ریزی، تدوین و طراحی شده است. این سیاست افزون بر صرفه‌جویی ارزی، آسیب‌های ناشی از تحریم‌ها بر صنعت نفت و گاز را به اندازه زیادی کاهش می‌دهد.از جمله سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های مرتبط با تولید بار اول اقلام راهبردی در صنعت نفت، تشکیل کارگروه تولید بار اول در سطح مدیران ارشد وزارت نفت برای تسهیل و رفع موانع اجرای قراردادهای ساخت بار اول در شرکت‌های اصلی و تابع وزارت است. در ابلاغ وزیر نفت درباره طرح‌های تولید بار اول، ۱۰۴ طرح ساخت بار اول تعریف و از سوی وزارت نفت به کارگروه تولید بار اول معاونت علمی- فناوری ریاست‌جمهوری ارسال شده است که با اجرای آنها، هزینه تامین کالا به ۳۰ تا ۶۰ درصد نمونه خارجی کاهش می‌یابد. همچنین با به سرانجام رسیدن این طرح‌ها، سالانه بیش از ۳۰۰ میلیون دلار صرفه‌جویی ارزی حاصل می‌شود که در شرایط تحریم، رقم عمده‌ای است. از ۱۰۴ طرح یادشده، برای ۳۷ طرح به مبلغ ۳۲ میلیون دلار تا مهر سال ۱۴۰۱ قرارداد امضا شده و ۱۹ طرح تایید شده است و در مرحله پیگیری امضا قرار دارد و بقیه از سوی کارگروه تولید بار اول در وزارت نفت در حال بررسی است.تدوین دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌ها در راستای تسهیل ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به صنعت نفت و تخصیص امتیاز ویژه به شرکت‌های دانش‌بنیان برای ورود به فهرست منابع دستگاه مرکزی وزارت نفت و افزایش عمده شرکت‌های سازنده و دانش‌بنیان در فهرست بلند منابع دستگاه مرکزی به ۲ هزار و ۱۱ شرکت سازنده و دانش‌بنیان از دیگر سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های مرتبط با تولید بار اول اقلام راهبردی در صنعت نفت است. اخیرا معاون علمی و فناوری رییس‌جمهوری ابراز امیدواری کرده است که با تلاش وزارت نفت، شاهد امضای موافقتنامه کلان ۲ میلیارد دلاری درباره ۱۵ قلم تجهیزات کاربردی و گلوگاهی باشیم.
درمیان شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه صنعت نفت می‌توان به چند نمونه مراجعه و پس از بررسی آنها به نتایجی دست یافت. شرکت خدمات فنی میادین آسماری با بهره‌گیری از دانش‌آموخته‌های دانشگاه‌های شریف و امیرکبیر دست به نوآوری زده است. مته طراحی‌شده این شرکت پس از چند‌بار آزمایش، به تایید شرکت بهره‌بردار رسید و مورد استفاده قرار گرفت، اما هنوز به مرحله تولید انبوه نرسیده است. گان‌های مشبک کاری پس از موفقیت در مرحله اجرا، اکنون در عملیات شرکت استفاده می‌شود و آنها در سال ۱۳۹۶ به جرگه شرکت‌های دانش‌بنیان درآمدند.
در ابتدای سال ۱۴۰۲ سه‌قرارداد شامل قرارداد شرکت ملی گاز ایران و شرکت دانش‌بنیان پترو تولید فهم برای ساخت بار اول فنیل دی‌اتانول آمین (MDEA)، قرارداد خرید انحصاری۵۰۰ هزار تن ورق فولادی به ارزش ۵۰۰ میلیون دلار از سوی شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران از شرکت فولاداکسین خوزستان و قرارداد آزمون میدانی نانوی سیال انتقال حرارت پالایشگاه پارسیان با پژوهشگاه نفت در مجموعه صنعت گاز امضا شد. خاطرنشان می‌شود هم اکنون بیش از ۱۲۰۰ شرکت دانش‌بنیان در حوزه‌های نفت، گاز و پتروشیمی فعال هستند.
انعقاد تفاهمنامه با بنیاد ملی نخبگان در راستای بهره‌مندی ظرفیت‌های شرکت‌های دانش‌بنیان، راه‌اندازی صندوق پژوهش و فناوری صنعت نفت برای حمایت از شرکت‌های صاحب فناوری، دانش‌بنیان و نوپا و اقدام‌هایی مانند خرید تضمینی کالاهای راهبردی صنعت نفت، ارائه تسهیلات، سرمایه‌گذاری خطرپذیر و ارائه ضمانت برای ارتقای ظرفیت فعالیت اقتصادی شرکت‌های دانش‌بنیان، مشارکت در گشایش اندیشکده نفت و انرژی در دانشگاه امام صادق‌(ع) برای حمایت از دانشگاه‌ها و تحقیقات توسعه‌ای و بنیادی، افتتاح مرکز نوآوری در پژوهشگاه صنعت نفت، ایجاد نهاد صدور گواهینامه کیفیت محصول و خدمات، پیگیری ایجاد و شکل‌دهی ۱۳ موسسه تحقیقاتی در صنایع پایین‌دست با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی منتخب کشور برای طراحی فرآیندهای اولویت‌دار و مشخص در حوزه گاز، پالایش و پخش و پتروشیمی و دستیابی به دانش فنی طراحی و ساخت کاتالیست (کنشیار)های مربوط به آنها از دیگر فعالیت‌های حمایتی صنعت نفت از طرح‌های پژوهشی است.
در ابتدای سال ۱۴۰۲ (در حاشیه نمایشگاه بین‌المللی نفت) اقدامات خوبی در حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان رخ داده است که تحول مهمی در فعالیت این شرکت‌ها در صنایع انرژی ایجاد می‌کند. برای مثال، انتشار فهرست کالاهای مورد نیاز صنعت نفت و ایجاد رقابت عادلانه برای سازندگان داخلی تضمین پرداخت طلب شرکت‌های دانش‌بنیان پیش از موعد بوروکراسی مرسوم و قبول این طلب‌ها به عنوان وثیقه فعالیت در کنار بیمه محصولات دانش‌بنیان از جمله این اقدامات مهم به‌‌شمار می‌رود.
آسیب‌شناسی چالش‌ها و موانع توسعه ساخت داخل صنعت نفت و گاز کشور
وابستگی صنعت نفت و گاز به واردات قطعات و تجهیزات کلیدی، آسیب‌پذیری این صنعت را در برابر بروز اختلال در جریان واردات (به ویژه در دوران تحریم) افزایش می‌دهد. بررسی‌ها نشان می‌دهد بخش عمده‌ای از نیازهای تجهیزاتی صنعت نفت و گاز قابل تامین از تولیدات داخلی است. در واقع، جز بخشی از تجهیزات و قطعات با فناوری بالا، دیگر گروه‌های کالایی امکان تولید در داخل را دارند. سازندگان متعددی در دهه‌های اخیر- به ویژه ۳ دهه گذشته- با فعالیت صنعتی خود شرایطی را رقم زده‌اند که اکنون ظرفیت ساخت حدود ۸۵ درصد تجهیزات مورد نیاز صنعت نفت در داخل وجود دارد. آمارهای انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت نشان می‌دهد بیش از ۱۴۰۰ نوع تجهیزات از صنایع بالادستی تا پایین‌دستی در داخل تولید می‌شود و توان ساخت تجهیزات از توربین‌های بخار و گاز، پمپ‌های فرآیندی و کمپرسورهای هوا و گاز گرفته تا شیرهای صنعتی، مخازن تحت فشار، مبدل‌های حرارتی و کاتالیست‌ها ایجاد شده است.در مطالعه جامعی که مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی در سال ۱۳۹۸ انجام داده است، چالش‌ها و موانع مهم توسعه ساخت قطعات و تجهیزات فناورانه در صنعت نفت آورده شده است. این چالش‌ها و موانع طیف گسترده‌ای از موانع بوروکراتیک، موانع ناشی از ضعف در قوانین و ضعف در تنظیم‌گری بخش انرژی تا مسائلی از قبیل نوسانات نرخ ارز و دیگر مشکلات ناشی از تحریم‌ها را شامل می‌شود. چنانچه این چالش‌ها و موانع برطرف نشود، نمی‌توان انتظار افزایش فعالیت‌های فناورانه را در این صنعت کلیدی داشت. برای مثال، قابلیت اجرا و شیوه نظارت بر اجرای برخی از قوانین حین تدوین و تصویب در نظر گرفته نمی‌شود و حالت ارشادی دارند. این نوع قوانین پس از تصویب ضمانت اجرایی ندارند و درنهایت، اجرا نمی‌شوند. ماده ۱۲ قانون «رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای نظام مالی کشور» و آیین‌نامه مرتبط با آنکه عملا تنها در صنعت نفت قابل اجراست و در دیگر بخش‌ها قابل اجرا نیست، همچنین نبود ضمانت اجرایی در قانون «حداکثر استفاده از توان تولیدی و خدماتی در تامین نیازهای کشور و تقویت آنها در امر صادرات» و در اصلاح ماده ۱۰۴ قانون مالیات‌های مستقیم ازجمله مشکلات اجرایی نبودن این بود که در اصلاحیه اخیر این قانون در قالب ماده ۲۲ جرائم در دو بخش (پیمانکار و کارفرما) به تفکیک تعیین شده است. افزون بر این، پس از آسیب‌شناسی قانون قدیمی، در طرح جدید، فصلی مجزا به نام نظارت و بازرسی دیده می‌شود.
در حوزه بهینه‌سازی مصرف انرژی می‌توان از راهکارهای بسیار ساده تا فناورانه و پیچیده روز دنیا بهره برد. اغلب ساختمان‌ها در کشور با تغییر در مهندسی سیستم‌های گرمایشی و سرمایشی، ظرفیت بالایی برای کاهش مصرف دارند، این در حالی است که تعداد معدودی شرکت دانش‌بنیان تخصصی در این حوزه فعال هستند. بررسی‌ها نشان می‌دهد نبود سازوکارها و برآوردهای شفاف در بازگشت سرمایه و نحوه دریافت هزینه، دلیل بی‌میلی شرکت‌ها برای ورود گسترده به این بخش است، باوجود اینکه قوانینی همچون ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید وجود دارد که با پیاده‌سازی برنامه‌های مترتب بر آن در این حوزه می‌توان شرکت‌های دانش‌بنیان را ترغیب کرد. ساختمان‌ها یکی از اولویت‌ها در حوزه بهینه‌سازی مصرف انرژی در کشور هستند، زیرا میزان مصرف واقعی انرژی در ساختمان‌ها چندین برابر استاندارد تعیین شده برای بخش مسکونی است. از سوی دیگر، پراکندگی ساختمان‌ها در نقاط مختلف، بازار بزرگی را برای این حوزه فراهم می‌کند. به نظر می‌رسد در گام نخست باید شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساختمان‌ها، ایجاد و تقویت شوند تا این بازار بزرگ را پوشش دهند. توسعه این اقدامات افزون بر مزیت‌های اقتصادی بنگاهی، در سطح ملی نیز با کاهش مصرف انرژی، منافع زیادی را در پی دارد. گفتنی است نظر به روند فزاینده مصرف انرژی در کشور، چنانچه سیاست‌های بهینه‌سازی مصرف انرژی به‌طور جدی دنبال نشود، در میان‌مدت ناترازی‌های گسترده‌ای در اغلب حامل‌های انرژی (به ویژه گاز طبیعی، بنزین و برق) رخ می‌دهد که امنیت اقتصادی و به تبع آن، امنیت ملی را تهدید می‌کند.
نتیجه‌گیری و پیشنهاد راهکارها
عدم توسعه جدی فعالیت‌های نوآورانه و دانش‌بنیان در بخش انرژی گواه این مطلب است که تاکنون بیش از حد بر ظرفیت تولید تاکید شده است، بی‌آنکه به تقویت توانمندی فناوری در شرکت‌ها و مشارکت آنان در بهره‌برداری موثر از منابع و دستیابی به رشد اقتصادی توجه چندانی شده باشد. این راهبرد تا دهه‌ها در ایران دنبال می‌شد، اما تحریم‌های بین‌المللی ضرورت یادگیری فناورانه و نوآوری در صنعت نفت و گاز را به وجود آورد. پس از اعمال تحریم‌ها بود که سیاستگذاران توجه خود را از ایجاد و گسترش ظرفیت تولید به تاکید بر یادگیری و ایجاد توانمندی‌های فناورانه در شرکت‌ها برای ترویج نوآوری فناورانه تغییر دادند، به عبارت دیگر، در نتیجه چالش‌های ناشی از تحریم‌ها، دولت‌ها خود را متعهد به ایجاد نظام جامع و پویای نوآوری و اقتصاد دانش‌بنیان کردند. باوجوداین، همچنان چالش‌های متعددی در مسیر دانش‌بنیان شدن بخش انرژی وجود دارد که در این گزارش به بررسی این مهم پرداخته شد. در این راستا، برخی از راهکارها برای تحقق اهداف فناورانه و مبتنی بر فعالیت‌های دانش‌بنیان در صنعت نفت به صورت زیر پیشنهاد می‌شود.
ایجاد نظام فناوری ملی با تاکید بر ایجاد انگیزه در صنعت نفت در راستای توسعه تحولات نوآورانه
تدوین نقشه راه ارتقای توان داخلی در صنعت نفت و تعیین دقیق متولی سیاستگذاری، ارزیابی، پایش و نظارت بر روند ساخت داخل و هماهنگی کامل تمام دستگاه‌ها با این مجموعه ضروری است. در ایران نظام نوآوری و فناوری ملی که از جانب حاکمیت و با ساختارهای لازم اعمال شود، وجود ندارد.
در این راستا، نقش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در تاسیس، توسعه و بهره‌برداری از شبکه ملی نوآوری و توسعه فناوری با مشارکت فعال دانشگاه‌ها و مراکز عملی-پژوهشی و نیز برنامه‌ریزی درست و نظارت دقیق نهادهای تنظیم‌گر بازار فناوری و رعایت استانداردهای لازم در ساخت داخلی تجهیزات، شرط لازم برای توفیق این راهکار است.
کنترل و پایش خریدهای خارجی دارای مشابه تولید داخل
یکی از سازوکارهای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در صنعت نفت و گاز، کنترل و پایش خریدهای خارجی دارای مشابه تولید داخل و ابلاغ ممنوعیت خرید خارجی فهرست بیش از ۲۰۰ قلم کالای صنعت نفت است. این اقدام از سوی وزارت نفت به تمام شرکت‌های تابع و زیرمجموعه ابلاغ شده است. همچنین، افزون بر کنترل و پایش وزارت صمت، ایجاد بانک اطلاعاتی نیازمندی‌ها، نظارت و پایش پیشرفت و تعمیق ساخت داخل در سامانه کالا، برقراری ارتباطات مستمر و تشکیل نشست‌های هم‌اندیشی با انجمن‌های مرتبط با صنعت نفت و ارتباط با پارک‌های علم و فناوری در سطح کشور ضروری است.
ارتقای کیفیت تجهیزات تولید داخل مورد نیاز صنعت نفت و ایجاد نهاد سنجش کیفیت و استانداردسازی
ساخت داخلی تجهیزات صنعت نفت به عنوان یکی از راهکارهای موثر برای انتقال و توسعه فناوری پذیرفته شده است. با توجه به این نکته که عملیات نفتی همواره با خطرهای بسیار بالا همراه است، شرکت ملی نفت زمانی می‌تواند تجهیزات تولید داخل را جایگزین خریدهای خارجی کند که این محصولات به لحاظ کیفیت و استانداردهای فنی و نیز قیمت، قابلیت رقابت با محصولات مشابه خارجی را داشته باشد، بنابراین نخستین گام، تاسیس نهادی توسط وزارت نفت با همکاری سازمان‌ها و مراکز ذی‌ربط برای سنجش کیفیت و استانداردسازی تولیدات داخلی است.
حمایت واقعی و پایدار از سازندگان داخلی تجهیزات و قطعات کلیدی
یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های تولیدکنندگان تجهیزات صنعت نفت و گاز، عدم حمایت موثر و پایدار دولت است. متاسفانه تاکنون حمایت از تولیدکنندگان، بیشتر در دوران تحریم‌ها و به صورت غیرنظام‌مند بوده است که انگیزه لازم را برای تولیدکنندگان ایجاد می‌کند. در این راستا، تجمیع نیازهای صنایع نفت و گاز و پتروشیمی برای هدایت و ترغیب سازندگان و برنامه‌ریزی بلندمدت برای بومی‌سازی کالاهای این صنایع (با قابلیت رقابت با مشابه خارجی) به همراه پذیرفتن ریسک تصمیم‌های سیاسی توسط حاکمیت و دولت و تحمیل نکردن آن به بخش خصوصی و پرداخت هزینه ناشی از این‌گونه تصمیمات توسط دولت پیشنهاد می‌شود.
ایجاد نهاد صدور استانداردهای لازم برای ارزیابی تجهیزات و قطعات تولیدی
بازنگری استانداردهای مورد استفاده در صنعت نفت براساس نیازهای کنونی و محدودیت‌های بین‌المللی با تاکید بر ارتقای کیفیت محصولات تولید داخل و فرهنگ‌سازی برای استفاده از استانداردهای بومی شده و نیز تقویت مرکز صدور گواهینامه کیفیت به عنوان بازوی اجرایی و نظارت بر کیفیت محصولات داخلی در دستور کار قرار گیرد.
تسهیل در امور گمرکی و گشایش اعتبارات اسنادی، پرداخت‌ها و تضامین
فقدان حمایت‌های اعتباری صادراتی موثر از سازندگان داخلی تجهیزات یکی از مشکلات آنها به شمار می‌رود. برخی از قطعات و تجهیزات تولیدشده قابلیت صدور به کشورهای منطقه را دارد. لازم است تدابیر لازم گمرکی و ترتیبات مربوط به گشایش اعتبارات اسنادی (LC) و نیز تضامین لازم صورت گیرد تا بتوان از ظرفیت موجود استفاده کرد.
اتخاذ تدابیری برای پرداخت به موقع مطالبات تولیدکنندگان
برخی از تولیدکنندگان تجهیزات نفت، مطالبات زیادی حتی از شرکت‌های دولتی دارند که باوجود گذشت چندین سال نتوانسته‌اند مطالبات خود را دریافت کنند. این موضوع، سرمایه در گردش تولیدکنندگان داخلی را کاهش و هزینه‌های تولید را افزایش می‌دهد. از این رو تسویه مطالبات پیمانکاران با شرکت‌های دولتی یکی از مواردی است که به ارتقای توان تولیدکنندگان داخلی تجهیزات صنعت نفت می‌انجامد. در این راستا، می‌توان با اتخاذ تدابیری درباره تهاتر بدهی‌های بخش خصوصی به سازمان‌های دولتی و بانک‌ها در مقابل مطالبات بخش خصوصی از سازمان‌ها اقدام کرد؛ ضمن اینکه باید به میزان تاخیر در پرداخت بدهی کارفرمایان به پیمانکاران بخش‌های خصوصی خسارت در نظر گرفته شود تا از تضییع حقوق تولیدکنندگان جلوگیری شود.
اتخاذ استراتژی‌های کارآمد در راستای ارائه تسهیلات و حمایت‌ها
کمبود سرمایه در گردش یکی از مهم‌ترین مشکلات شرکت‌های تولیدکننده تجهیزات صنعت نفت است. در این راستا، عواملی مانند میزان پیش‌پرداخت کارفرمایان به تولیدکنندگان تجهیزات موجب افزایش مشکل تامین سرمایه در گردش تولیدکنندگان شده است. از این رو در کنار افزایش میزان پیش‌پرداخت و کاهش مدت زمان تسویه با تولیدکنندگان داخلی توسط کارفرماهای دولتی، اتخاذ استراتژی مناسب در ارائه تسهیلات و کاهش فرآیندهای اخذ تسهیلات از بانک‌های دولتی و نیز چگونگی ارائه تضامین و زمان دریافت تسهیلات یکی دیگر از راهکارهای تقویت توان ساخت داخل در راستای اقتصاد دانش‌بنیان شمرده می‌شود. تاسیس صندوق سرمایه‌گذاری خطرپذیر شرکتی (CVC)با همکاری صندوق نوآوری و شکوفایی و شرکت صنایع پتروشیمی خلیج‌‌فارس، فرصت سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف دانش‌بنیانی در صنعت پتروشیمی را فراهم می‌کند.
حمایت موثر از طرح‌های نوسازی و ارتقای فناوری در بخش‌های تولید و مصرف انرژی
یکی از دلایل پایین بودن بهره‌وری انرژی هم در بخش مصرف و هم در بخش تولید، پایین بودن فناوری مورد استفاده در آنهاست که هدررفت انرژی را به همراه دارد. حمایت موثر دولت در قالب سیاست‌های تشویقی نظام‌مند (مشوق‌ها و معافیت‌های مالیاتی و نیز اعطای تسهیلات ویژه خرید) به تولید و مصرف دستگاه‌های با فناوری بالا، در پیاده کردن سیاست کاهش مصرف انرژی موثر است.
* پژوهشگر اقتصادی