چالش‌های کمبود آب و راهکارهای اقتصادی برای صنایع ایران

ایران به عنوان کشوری با آب‌وهوای خشک و نیمه‌خشک، همواره با چالش‌های ناشی از کمبود آب مواجه بوده است. در مدت گذشته به ویژه سال کاری پیشین، این کمبود سبب کاهش تولید برق و در نتیجه خاموشی‌های گسترده در کشور شد. این خاموشی‌ها ضرر هنگفتی به صنایع و بخش‌های تولید بزرگ و کوچک کشور وارد کرد تا آنجا که تولید بسیاری از کالاها و صنایع با کاهش چشمگیری روبه‌رو شد. از این رو، اهمیت مدیریت منابع آبی و تولید برق بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت.
به علاوه، پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که در تابستان پیش رو و سال آینده، با توجه به تغییرات اقلیمی و مدیریت ناپایدار منابع آبی، این چالش‌ها به‌شدت افزایش خواهند یافت. صنایع بزرگ و کوچک، به‌ویژه در بخش‌های کشاورزی، صنعت و خدمات، با بحران‌های جدی روبه‌رو خواهند شد. در این یادداشت، به تحلیل علمی وضعیت موجود و ارائه راهکارهای اقتصادی برای کاهش اثرات کمبود آب بر صنایع ایران می‌پردازیم.
وضعیت فعلی منابع آب ایران
براساس گزارش‌های وزارت نیرو، متوسط بارش سالانه در ایران حدود ۲۵۰میلی‌متر است که کمتر از یک‌سوم متوسط جهانی است. همچنین، حدود ۹۰‌درصد آب‌های برداشت ‌شده در کشور صرف کشاورزی می‌شود. این در حالی است که بهره‌وری آب در این بخش بسیار پایین است. همچنین کالاهای بخش کشاورزی با کاهش فروش در بازار و مشتری بالقوه روبه‌رو شده‌اند. مشتریان کالای ایرانی به دلایل مختلف تمایلی به خرید ندارند و رقبای تجاری گوی سبقت را از ایران ربوده‌اند.
نباید از نظر دور داشت که براساس آمارهای جهانی، بهره‌وری آب در کشاورزی ایران حدود ۲ تا ۳ برابر کمتر از میانگین جهانی است. همچنین بهره‌وری آب در کشاورزی: ۲۵۰۰ مترمکعب به ازای هر هکتار است اما در ایران در مقابل ۱۰۰۰مترمکعب در کشورهای پیشرفته است. به علاوه، کاهش منابع آب زیرزمینی موضوع بسیار حائز اهمیتی است. براساس گزارش‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست، ذخایر آب زیرزمینی ایران هر سال حدود ۳‌میلیارد مترمکعب کاهش می‌یابد.
چالش‌ها و پیامدها برای صنایع
1- کاهش تولید و افزایش هزینه‌ها: کمبود آب به طور مستقیم بر تولید صنایع مختلف تاثیر می‌گذارد. صنایع وابسته به آب مانند کشاورزی، نساجی و تولید مواد غذایی با کاهش منابع آبی مواجه هستند که سبب افزایش هزینه‌های تولید و کاهش کیفیت محصولات می‌شود. این بحران در ادامه بیکاری و کاهش اشتغال را به همراه خواهد داشت. با کاهش تولید، بسیاری از واحدهای صنعتی مجبور به کاهش نیروی کار خواهند شد که این موضوع به افزایش بیکاری و نارضایتی از زندگی منجر خواهد شد.
2- تاثیر بر صادرات: کاهش تولید و کیفیت محصولات، تاثیر منفی بر صادرات خواهد گذاشت. بسیاری از کشورها به دنبال تامین نیازهای خود از منابع پایدارتر خواهند بود و این امر می‌تواند به کاهش درآمدهای ارزی کشور منجر شود. این موضوعی است که در سالیان گذشته با آن روبه‌رو بوده‌ایم و به نظر می‌رسد که وزارت اقتصاد و وزارت خارجه باید این مساله را با منظری جدی‌تر پیگیری کنند.
مدیریت بحران و راهکارهای مساله
در کاهش منابع آبی و کمبود برق زمان به ضرر کشور در حال سپری شدن است. هر روز بر دامنه این بحران افزوده می‌شود و تاثیر مستقیم آن ضررهای هنگفتی به بخش‌های کلان اقتصاد وارد می‌کنند. از این‌رو، لازم است تا به‌ویژه بهبود بهره‌وری آب و مدیریت مصرف در بخش‌های صنعت و تولید مورد بررسی قرار گیرد.
تکنولوژی‌های نوین آبیاری راهکار مهم دیگری است که باید از آن بهره برد. استفاده از سیستم‌های آبیاری قطره‌ای و هوشمند می‌تواند تا ۷۰‌درصد در مصرف آب صرفه‌جویی کند. دولت باید تسهیلات مالی برای خرید این تجهیزات را فراهم کرده و از کارشناسان خبره بهره گیرد. همچنین با آموزش کشاورزان از طریق برگزاری دوره‌های آموزشی در زمینه مدیریت منابع آبی و استفاده بهینه از آنها مدیریت خود را استمرار بخشد. این آموزش‌ها می‌تواند شامل روش‌هایی جدید کشت و نگهداری محصولات باشند.
توسعه صنایع آب‌بر
استفاده از پساب یک راهکار پایدار است. توسعه سیستم‌های تصفیه پساب و استفاده مجدد از آن در صنایع می‌تواند به کاهش فشار بر منابع آبی کمک کند. به عنوان مثال، استفاده از پساب تصفیه شده در کشاورزی می‌تواند تا حد زیادی نیاز به آب تازه را کاهش دهد.
سرمایه‌گذاری در فناوری‌های سبز
تشویق صنایع به استفاده از فناوری‌های سبز و پایدار می‌تواند به کاهش مصرف آب کمک کند. دولت باید مشوق‌هایی برای تحقیق و توسعه در این زمینه ارائه دهد. همچنین می‌توان در این بخش از توان تولید متخصصان داخلی بهره جست. در سال‌های گذشته شرکت‌های دانش‌بنیان فراوانی در زمینه ساخت و تامین تجهیزات فناوری سبز در ایران فعال شده‌اند که دولت با تقویت ارتباط خود با بخش خصوصی می‌تواند امکانات خود را در توسعه این بخش ارتقا دهد.
سیاستگذاری‌های کلان
الف) برنامه‌ریزی جامع منابع آبی: دولت باید با بهره‌گیری از متخصصان و کارشناسان خبره یک برنامه جامع برای مدیریت منابع آبی کشور تدوین کند. مطلوب است که این برنامه شامل تخصیص منابع، نظارت بر مصرف و تشویق به استفاده بهینه از آب باشد. بدون شک بخشودگی‌های مالیاتی یا تامین اجتماعی برای صنایع در این زمینه می‌تواند سرعت برنامه را شتاب دهد. همچنین با ایجاد صندوق‌های حمایتی برای صنایع آسیب دیده از کمبود آب و برق می‌تواند به حفظ اشتغال و تولید کمک کند. این صندوق‌ها همچنین می‌توانند تسهیلات مالی و مشاوره‌ای ارائه دهند.
ب) همکاری بین‌بخشی: توسعه همکاری بین وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و بخش خصوصی برای مدیریت منابع آبی ضروری است. ایجاد کارگروه‌های مشترک می‌تواند به شناسایی چالش‌ها و ارائه راهکارهای مؤثر کمک کند. توان تحقیقاتی و کارشناسی اتاق بازرگانی بال حمایتی خوبی برای این امر است. بخش خصوصی باید نقش پررنگ‌تری در مدیریت کلان کشور به دست آورد و بتواند یافته‌های علمی و تجربی خود را در اختیار تصمیم‌سازان قرار دهد. باید باور داشت که توان بخش دولتی به تنهایی چنین خروجی‌ای داشته و اکنون باید طور دیگری به بحران‌های کشور نگریست.