چرخش دیرهنگام

ملیحه اسناوندی، سبا محسنی‌نژاد- اخیرا ایران در تلاش است تا روابط خود را با عربستان بهبود ببخشد.اگرچه سیاست دولت روحانی از همان ابتدای ریاستش بر پاستور بر این بود که با حضور محمدجواد ‌ظریف در وزارت‌ امور خارجه، صلح با کشورهای منطقه و تعامل سازنده با دنیا را برقرار کند. از‌این‌رو بهبود روابط ایران و عربستان که در دوران احمدی‌نژاد با تنش همراه شد و میراث باقی مانده او برای کشور و دولت یازدهم بود در دستور کار سیاست خارجی قرار گرفت. اما اختلاف‌ با اعراب به حدی زیاد بود که رفع آنها امکان‌پذیر نشد به خصوص آنکه برخی جوانان ایرانی به سفارت عربستان در ایران حمله کردند و آنجا را به آتش کشیدند و این در واقع تیر خلاص صلح میان ایران و عربستان بود. با این حال مقامات ایرانی چندین بار از تمایل خود به بهبود شرایط خبر دادند. البته روی کار آمدن ترامپ نیز مانع دیگری برای بهبودی روابط ایران و عربستان بود. این کشور در زمان اوباما با توافق هسته‌ای ایران مواجه شد و این توافق موجب نگرانی آنها شد که نکند ایران قدرت منطقه را در دست بگیرد و روابطش با آمریکا بهبود یابد. از این رو با آمدن ترامپ خودشان را به کاخ سفید نزدیک کردند تا با کمک این کشور بتوانند قدرت خود را در منطقه حفظ کنند. اما سیاست آمریکا و دخالت عربستان در یمن و سوریه شرایط را برای بهبود روابط با ایران سخت کرد. البته ایران برای بهبود روابط با عربستان عقب ننشست و بارها رییس‌جمهور اعلام کرد که اگر عربستان سعودی بمباران یمن را پایان دهد و روابط خود را با اسراییل قطع کند، تهران آماده از‌سرگیری رابطه‌اش ‌با ریاض خواهد بود.
اما اکنون چرخش آشکارتری در رویکرد ایران نسبت به خاورمیانه دیده می‌شود. این را از سخنان محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان در شورای روابط خارجی آمریکا و سخنان روحانی در حفاظت از مردم عربستان، کویت و‌… می‌توان دریافت. محمدجواد ظریف در سخنانی خواهان آغاز گفت‌وگوهایی بین ایران و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس شد. او گفت که نه ایران و نه عربستان سعودی هیچ‌کدام نمی‌توانند قدرت برتر در منطقه خاورمیانه باشند. وزیر امور خارجه ایران از آمادگی جمهوری اسلامی برای گفت‌وگو با عربستان سعودی و متحدانش خبر داد و دو شرط هم تعیین کرد؛ احترام به حق حاکمیت و تمامیت ارضی و عدم دخالت در امور‌ داخلی یکدیگر.
ظریف با اشاره به پیامدهای ویرانگر رقابت ایران و عربستان سعودی در خاورمیانه، از آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای آغاز گفت‌وگوها با عربستان سعودی خبر داد و گفت: ما نیاز به یک خاورمیانه قوی داریم نه اینکه قوی‌ترین کشور خاورمیانه باشیم. ما می‌خواستیم در خاورمیانه قوی‌‌ترین کشور باشیم و یکدیگر را از منطقه حذف کنیم، اما نهایتا منطقه را نابود کرده‌ایم. حالا زمان تغییر این رویه فرارسیده. من به شما می‌گویم که ایران آماده گفت‌وگو است و ما آنقدر عظمت و قدمت و درایت داریم که این واقعیت را بپذیریم.وزیر امور خارجه ایران اظهار امیدواری کرد که همسایگان جنوبی ایران نیز آماده ا‌زسرگیری گفت‌وگو با جمهوری اسلامی ایران باشند. ظریف پیشنهاد داد که این گفت‌وگوها در انجمنی با عضویت ایران، کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس، عراق و یمن انجام شود با این هدف که تغییراتی بنیادین در مناسبات کشورها در خاورمیانه به وجود آید. وزیر امور خارجه ایران در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به رقابت تسلیحاتی در خاورمیانه، عربستان سعودی را متهم کرد که به «ایران‌هراسی» در منطقه دامن می‌زند و بازار خرید سلاح از آمریکا را گرم می‌کند. ظریف گفت: علاوه بر «ایران‌هراسی»، بی‌اعتمادی به یکدیگر هم یکی از موانع آغاز گفت‌وگوها در خاورمیانه است. وزیر امور خارجه ایران پیش‌بینی کرد که به زودی در خاورمیانه تعداد زیادی نیروگاه هسته‌ای ایجاد شود. او «امنیت هسته‌ای» و همچنین گردشگری و تبادل فرهنگی بین ایران و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس را به عنوان موضوعاتی برای همکاری مشترک پیشنهاد داد.
حالا این سخنان موجب شده است که به عقیده برخی کارشناسان ایران به بهبود رابطه با عربستان ابراز تمایل کند و این را می‌توان در اظهارات رییس‌جمهور ایران نیز مشاهده کرد. روحانی تاکید کرد که ایران از مردم کویت، عربستان و یمن حمایت می‌کند و از چند کشور نام برد در حالی‌که از قطر که همسایه نزدیک ایران بود نامی برده نشد. روحانی با اشاره به اینکه ملت‌های منطقه از جمله عراق، منطقه را حفظ کرده‌اند، اظهار داشت: ما آماده‌ایم تا حافظ عراق در منطقه باشیم. ما آماده‌ایم حافظ عربستان باشیم و ما حاضریم کمک‌ حال مردم منطقه باشیم. رییس‌جمهور تصریح کرد: اگر نیروهای بیگانه برای همیشه از منطقه بروند، منطقه روی امنیت را خواهد دید. روحانی با بیان اینکه حضور بیگانگان در افغانستان و عراق و پرورش تروریست‌ها در منطقه و در اختیار قرار دادن هواپیما و سلاح به عربستان برای بمباران مردم یمن ناشی از نگاه غلط و سخنان نادرست آنهاست، گفت: شما هر روز سخنانی می‌گویید که موجب گسترش ناامنی می‌شود و رییس‌جمهور آمریکا می‌گوید با فلان رهبر کشور اروپایی می‌خواهیم برای یک قرارداد هفت جانبه تصمیم بگیریم‌ در حالی که حقی برای این تصمیم‌گیری ندارید.در واقع رییس‌جمهور ایران با سخنانش به رهبران عربستان پیام داد که نیازی به دفاع آمریکا از عربستان وجود ندارد و ایران نیز می‌تواند از این کشور حمایت کند. مجموع اینها سخنان نشان می‌دهد که چرخش و پالس‌های مثبت برای عربستان،کویت، امارات و بحرین از طرف ایران وجود دارد که از راه دوستی وارد شوند و تخاصم را کم کنند. اگر این درست باشد، باید دید طرف مقابل چه می‌گوید. احتمالا ایران پاسخ‌های خوب می‌شنود و گام‌های روشنی برمی‌دارند شاید آنها باورشان این بود که در ماجرای یمن می‌توانند موقعیت خیلی خوبی کسب کنند اما محاسبات‌شان اشتباه از آب درآمد و به این نتیجه رسیدند که بهبود رابطه با ایران می‌تواند به بهبود شرایط‌شان در سوریه و یمن کمک بسیاری کند لذا اکنون عربستان به این نتیجه رسیده که توانایی درگیری با ایران را ندارد. ضمن اینکه ایران نیز بی‌علاقه به بهبود رابطه با عربستانی‌ها نیست و این را از سخنان دولتمردان می‌توان فهمید بنابراین این پیش‌بینی چندان دور از ذهن نیست که اتفاق‌هایی در حال رخ دادن است که می‌تواند زمینه بهبود رابطه ایران با عربستان را فراهم کند.
ایران زمین بازی خود را در دیپلماسی جهان عوض می‌کند
محسن جلیلوند، کارشناس مسایل بین‌الملل در گفت‌وگو با «‌جهان صنعت» درباره اینکه آیا ایران به سمت عربستان چرخش سیاسی داشته است یا نه‌ گفت: «به طور کلی روابط ایران و عربستان صرف‌نظر از اینکه رابطه‌ای دوجانبه و منطقه‌ای است تابعی متغیر از روابط ایران و آمریکا هم هست و طبیعتا تحولاتی که در رابطه ایران و آمریکا رخ دهد در روابط ایران و عربستان هم تاثیر می‌گذارد. البته نمی‌توان گفت تاکنون مستقل نبوده است چرا که درگذشته با وجود روابط خصمانه‌ای که با آمریکا داشتیم، اما با عربستان روابط خوبی داشتیم. من اقدام ایران را چرخش نمی‌دانم بلکه آن را رویکرد ایران نسبت به عربستان می‌بینم. ببینید دیپلماسی زمین‌های بازی مختلفی دارد یعنی یک دیپلمات فقط در یک زمین بازی نمی‌کند، دیپلمات‌ها در دیپلماسی سعی می‌کنند مرتب از تعداد دشمنانش کم کنند و به تعداد دوستانش بیفزایند. در حال حاضر به دلیل فشارهایی که آمریکا به برجام و مسایل مختلف دیگر وارد می‌کند و در شرایطی که اروپایی‌ها هم تقریبا دیدگاه آمریکا راپذیرفته‌اند همان‌طور که ماکرون گفته نتوانستیم ترامپ را قانع کنیم. اگر مرکل هم نتواند این کار را انجام دهد این مساله ادامه مسیر را برای ایران مشکل‌تر می‌کند.» وی در ادامه گفت: «ایران هم به دلیل این فشارها قصد دارد در زمین دیگری بازی کند تا از فشارهای بین‌المللی که آمریکا وارد می‌کند کم کند بنابراین سیاست نزدیکی به عربستان را اتخاذ کرده است. نکته دیگر اینکه عربستان هم کشتی دیپلماسی‌اش در سیاست خارجی و نظامی در سوریه، عراق، یمن و لبنان به گل نشسته است، ایران هم در همین چهار نقطه دست بالا را دارد و می‌خواهد از این طریق هم به عربستان نزدیک ‌شود و هم به آمریکا بگوید درصورتی که از فشارها کم کند ایران در این چهار نقطه حاضر است گام‌های رو به جلو بردارد و برای مذاکره دوجانبه بیاید. حالا ایران این سیاست را از عربستان شروع کرده و باید دید تا کجا پیش می‌رود. البته شاید زمین بازی عوض نشود و عربستان و آمریکا آنقدر سرسختی نشان دهند که این اتفاق نیفتد. اما به عقیده بنده ایران زمین بازی خود را در دیپلماسی جهانی عوض می‌کند.»این تحلیلگر مسایل سیاسی درباره واکنش عربستان درباره سیاست جدید ایران اظهار داشت: «عربستان در زمینه دیپلماسی ضعیف عمل می‌کند و آن هم به دلیل تجربه کم کشورداری است و مسیر بازی را گاهی دقیق نمی‌داند‌ بنابراین آن برداشت‌ها که از شرایط دارد گاهی مواقع متفاوت است. گمان می‌کنم در این شرایط دست به دامن آمریکایی‌ها می‌شود که چه کاری باید انجام دهد. اینکه آمریکایی‌ها بگویند عربستان چه کاری باید انجام ‌دهد صبر می‌کنند تا ۱۲ می ‌یا ۲۲ اردیبهشت تا تکلیف برجام مشخص شود و بعد از آن بگویند عربستان چه واکنشی داشته باشد.»