چشم‌انداز تحقق تجارت ۳۰ میلیارد دلاری

عزم ایران و ترکیه برای افزایش تعاملات تجاری دوجانبه تا ۳۰ میلیارد دلار در سال با توجه به میزان رو به رشد همکاری‌های اقتصادی (ترانزیت و تجارت) و ساختار ناهمگون اقتصادی این دو همسایه امری قابل تحقق است.
روابط ایران و ترکیه به‌عنوان دو همسایه و رقیب دیرین، فراز‌وفرودهای متعددی را تجربه کرده است و از آنجا که هر دو کشور، از گذشته تا امروز همواره در پی دستیابی به موقعیت قدرت اول منطقه هستند، روابط آنها نیز گاه همسو و تکمیلی و گاهی مخالف و در تعارض با یکدیگر بوده است. ایران و ترکیه همسایگانی هستند که هیچ‌گاه از تاثیرگذاری بر یکدیگر برکنار نبوده‌اند.
این مناسبات دوجانبه مزایایی نیز برای هر دو طرف داشته است. ترکیه می‌تواند برای کالاهای ایرانی دروازه ورود به اروپا باشد و در حوزه‌‌هایی همچون پتروشیمی و کالاهای نفتی و حتی گاز، امکان صادرات مجدد آنها از ترکیه به دیگر کشورهای اروپایی و مقاصد جدید صادراتی وجود دارد که به لحاظ اقتصادی برای ایران بسیار سودآور است. سرمایه‌‌گذاری‌ مشترک، صادرات کالاهای مشترک تولیدی به کشورهای ثالث می‌تواند زمینه‌ساز رونق اقتصادی دو کشور باشد. طبق تاکید کارشناسان، ترکیه می‌تواند پل ارتباطی ایران با اروپا و از آن طرف ایران نیز یکی از معابر اتصال ترکیه به راه ابریشم و سرزمین‌های حوزه CIS و معبر اصلی اتصال ترکیه به هند و شبه‌قاره باشد.
اخیرا وزیر امور خارجه ترکیه‌ هاکان فیدان در دیدار با وزیر راه و شهرسازی ایران مهرداد بذرپاش با اشاره به هدف‌‌گذاری تجارت ۳۰ میلیارد دلاری میان ایران و ترکیه، این حجم از تجارت را با افزایش همکاری‌‌های دوجانبه، قابل دستیابی دانسته و این در حالی است که حجم تجارت میان تهران و آنکارا به عنوان سومین شریک تجاری ایران، پس از همه‌‌گیری کرونا روند افزایشی گرفته است. چندی پیش اداره آمار ترکیه از رشد ۱۸ درصدی تجارت این کشور با ایران در یازدهمین ماه سال ۲۰۲۳ خبر داد و کل تجارت دو کشور از ابتدای این سال را ۵ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار اعلام کرد. بر اساس این گزارش صادرات ترکیه به ایران در ماه‌های ژانویه تا نوامبر ۲۰۲۳ با افزایش ۷ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل مواجه شده و به ۳ میلیارد دلار رسیده است. ترکیه در ژانویه تا نوامبر ۲۰۲۲ بالغ بر ۲ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار کالا به ایران صادر کرده بود. همچنین ترکیه در بازه زمانی یادشده ۲ میلیارد دلار کالا از ایران وارد کرده است که این رقم نسبت به مدت مشابه سال قبل افت ۳۳ درصدی داشته است.

ترکیه در ماه‌های ژانویه تا نوامبر سال ۲۰۲۲ بالغ بر ۳ میلیارد دلار کالا از ایران وارد کرده بود.
آنکارا طی سال‌های گذشته همواره جزو پنج کشور نخست در عمده مبادی وارداتی و صادراتی ایران بوده، اما به دلایل مختلف سهم ایران در بازار ترکیه از ۴ درصد از کل ارزش واردات این کشور در سال ۲۰۱۳ به حدود ۹/۰ درصد در سال ۲۰۲۲ کاهش یافته و در سال ۱۴۰۱ «گاز طبیعی مایع‌شده» مهم‌ترین کالای صادراتی ایران به ترکیه بوده است. آلمان و آمریکا شرکای اصلی تجارت ترکیه در هر دو سمت صادرات و واردات محسوب می‌شوند. ارزش تجارت ترکیه با این دو کشور در سال ۲۰۲۲ بالغ بر ۷۷ میلیارد دلار بوده که ۵/۱۲ درصد از کل ارزش تجارت این کشور را تشکیل می‌دهد.
چندوچون جایگاه ایران در بازار ترکیه
ترکیه پس از چین و امارات سومین شریک تجاری مهم ایران محسوب می‌شود، اما درخصوص جایگاه در بازار این کشور همسایه باید در نظر داشت که طی دهه گذشته (۲۰۲۳-۲۰۱۳) ایران نتوانسته جایگاه خود را در بازار کالای ترکیه حفظ کند؛ به گونه‌ای که از رتبه ۷ در میان مبادی وارداتی ترکیه در سال ۲۰۱۳ به رتبه ۲۳ در سال ۲۰۲۲ رسیده است. سهم ایران در بازار ترکیه نیز از ۴ درصد از کل ارزش واردات این کشور در سال ۲۰۱۳ به حدود ۹/۰ درصد در سال ۲۰۲۲ کاهش یافته است .
این در حالی است که کشور ترکیه طی سال‌‌های گذشته از شرکای مهم تجاری ایران محسوب شده به گونه‌‌ای که مطابق با آمار منتشر‌شده توسط گمرک ایران، این کشور طی ۱۰ سال گذشته همواره جزو پنج کشور نخست در عمده مبادی وارداتی ایران بوده است و از سال ۱۳۹۵ توانسته در صادرات هم جایگاه خودش را در پنج مقصد مهم صادراتی ایران تثبیت کند. پس از آن نیز از سال ۱۳۹۸ تا ۵ ماهه نخست ۱۴۰۲ همواره سومین شریک تجاری ایران پس از چین و امارات متحده عربی بوده است.
دلایل گوناگونی منجر به کاهش تجارت ایران با ترکیه شده که از جمله آنها می‌توان به ظهور بازارهای جدید برای صادرات محصولات پتروشیمی ایران و همچنین به وجود آمدن تغییراتی در نیازهای بازار ترکیه اشاره کرد و در واقع می‌توان گفت که تولید صادراتی مناسب با بازار ترکیه شکل نگرفته است.
یکی دیگر از دلایل مهم کاهش تجارت ایران با ترکیه طی سال‌‌های اخیر را می‌توان به جایگزین شدن روسیه به جای ایران در بازار واردات گاز به این کشور نسبت داد که جنگ روسیه و اوکراین این عامل را تشدید کرده، زیرا در حال حاضر روسیه گاز خود را به قیمتی پایین‌تر به ترکیه عرضه می‌کند و امتیازات ویژه‌ای برای صادرات به این کشور در نظر گرفته است. عدم موفقیت موافقتنامه تجارت ترجیحی ایران و ترکیه و همچنین بحران‌های جهانی طی سال‌های گذشته نظیر همه‌گیری کووید-۱۹ را می‌توان به عنوان دلایل دیگر از مشکلات تجارت ایران با این کشور بیان کرد. کشف میادین نفتی و گازی جدید در ترکیه نیز مضاف بر علت شده است. طی ۱۲ سال منتهی به سال ۲۰۲۲ تراز تجاری بین دو کشور، به جز دو سال ۲۰۱۶ و ۲۰۲۰ به نفع ایران بوده است.
صادرات ایران به ترکیه را اغلب مواد اولیه خام تشکیل می‌دهد، به گونه‌‌ای که مطابق با آمارهای گمرک ایران در سال ۱۴۰۱ گاز طبیعی مایع مهم‌ترین کالای صادراتی ایران به ترکیه بوده و سهم حدود ۴۱ درصدی از کل ارزش صادرات بدون نفت خام ایران به ترکیه را به خود اختصاص داده است. آلومینیوم و اوره حتی به صورت محلول در آب پس از گاز طبیعی، حدود ۱۷ درصد از ارزش صادرات بدون نفت خام ایران در سال ۱۴۰۱ را تشکیل می‌دهند. به طور کلی بررسی کالاهای صادراتی ایران به ترکیه در سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد صادرات به این کشور از تنوع زیادی برخوردار نبوده و ۱۰ قلم کالای عمده صادراتی ایران به این کشور حدود ۷۹ درصد از کل ارزش صادرات کالایی آن را تشکیل می‌دهند که عمدتا شامل سوخت‌ها و روغن‌های معدنی و محصولات شیمیایی بوده است.
رقابت‌های تنگاتنگ منطقه‌ای
قرارداد صادرات ایران و ترکیه از بهمن ۱۳۸۰ آغاز شد و تا سال ۲۰۲۵ میلادی ادامه خواهد شد و در این مدت ایران موظف بوده سالانه ۱۰ میلیارد مترمکعب گاز به ترکیه صادر کند. آخرین گزارش‌‌ها نشان می‌دهد قیمت گاز صادراتی ایران به ترکیه رقمی در حدود ۲۶ سنت بوده است. مطابق قرارداد، رقم توافق‌‌شده تا پایان قرارداد ثابت مانده است. این در حالی است که پس از فروکش کردن بحران کرونا و شروع جنگ اوکراین و روسیه، تقاضا برای گاز افزایش یافته و قیمت جهانی گاز هم به تبع آن بالا رفته است، اما با این حال تغییری در قیمت گاز صادراتی ایران به ترکیه مطابق با قرارداد ایجاد نشده است.
بر اساس نظر کارشناسان اقتصادی، ایران هنگام تمدید قرارداد باید مبلغ قرارداد را این بار بالاتر از گذشته و متناسب با قیمت‌های جهانی تنظیم کند، اما این خواسته به این سادگی‌ نیست، زیرا در سال‌‌های گذشته حجم تولید گاز کشورهای آسیای میانه از جمله ترکمنستان و آذربایجان افزایش یافته و از سویی روسیه هم به دنبال تحریم اروپایی‌‌ها حجم زیادی گاز آماده صادرات دارد که این شرایط کار را برای ایران سخت‌‌تر کرده است.
افزون بر این، گزارش‌‌های رسمی نشان می‌دهد در سال‌‌های اخیر نزدیکی زیاد ترکیه به جمهوری آذربایجان باعث شده حجم صادرات این کشور از ایران فراتر برود و پس از روسیه، به دومین تامین‌کننده گاز ترکیه تبدیل شود. روسیه دو خط لوله مجزا (بُلو استریم و تُرک استریم) برای ارسال مستقیم گاز خود به ترکیه دارد و این خطوط را به علاوه خط صادرات گاز خود که از بلغارستان رد می‌شود، راه‌‌اندازی کرده است.
روسیه به شدت مُصر است ترکیه را به‌ هاب منطقه‌‌ای گاز تبدیل کند. روسیه پیش از حمله نظامی به اوکراین با صادرات ۱۶ میلیارد دلار گاز به ترکیه سهم ۳۳ درصدی از بازار گاز این کشور را داشت و به نظر می‌رسد حالا این سهم با راه‌اندازی خط لوله ترک‌ استریم افزایش خواهد یافت.
با وجود رقابت تنگاتنگ منطقه‌‌ای برای صادرات گاز به ترکیه، شرایط ایران نسبت به رقبا البته کمی سخت‌‌تر است. نخست آنکه ایران تحت تحریم‌‌های آمریکا قرار دارد و همین بازار نیمه‌گرم هم با مشکلات بسیار در نقل و انتقال پول رو‌به‌‌رو است. ایران هم با کمبود گاز و ناترازی در زمستان مواجه است. در دو زمستان گذشته و در اوج پیک مصرف در صادرات گاز به ترکیه اختلال ایجاد شد، هرچند مقامات وزارت نفت این اختلال را عامل فنی اعلام کردند، اما طرف ترک و افکار عمومی این کشور نسبت به این موضوع حساس شده بودند که چرا ایران در زمان پیک مصرف، گاز را قطع می‌کند.
دو سال قبل ترکیه از کشف یک میدان گازی در دریای سیاه در این کشور خبر داد که گفته می‌شود ذخایر این میدان ۱۳۵ میلیارد مترمکعب است. از سوی دیگر قرارداد گازی که سال گذشته بین ترکیه و آذربایجان امضا شد میزان صادرات گاز جمهوری آذربایجان به ترکیه را به ۱۱ میلیارد مترمکعب می‌رساند؛ قراردادی که زنگ خطر را برای ایران به صدا درآورده است، خصوصا که سهم آذربایجان در تامین گاز ترکیه طی چند سال گذشته بیش از دو برابر و سهم ایران نصف شده است.
برخی از کارشناسان انرژی بر این باورند که به دلیل مناسبات نزدیک دو کشور ایران و ترکیه و هدف‌گذاری افزایش مراودات تجاری تا ۳۰ میلیارد دلار، این موضوع می‌تواند بر تمایل به تداوم قرارداد گازی ترکیه تاثیر بگذارد. ترکیه به دنبال ‌هاب منطقه‌ای شدن است و می‌تواند گاز از ایران دریافت کند و با قیمت بالاتری در بازارهای جهانی به فروش برساند.
دسترسی آسان چین به اروپا از مسیر ایران
اتصال ریلی جدید ایران و ترکیه که از توافقات اخیر دو کشور بوده است، می‌تواند ایران را تبدیل به نقطه کانونی کریدور چین-اروپا کند. ایران و ترکیه خط آهن جدید مرند-چشمه ثریا-ایغدیر-قارص را نیز با هدف تنوع‌بخشی به مسیرهای ترانزیتی خود پیگیری می‌کنند. ایران از این مسیر به دنبال اتصال خود به اروپا از طریق شبکه ریلی سراسری ترکیه و ایفای نقش به عنوان پل ارتباطی میان چین با قاره سبز است.
مطالعات احداث این خط که ایده اولیه آن از چندین سال قبل شکل گرفته از سوی دو کشور انجام شده که حدود ۲۰۰ کیلومتر آن در ایران و ۲۰۰ کیلومتر در ترکیه است که می‌تواند به جهش تبادلات ریلی دو کشور بینجامد و افزایش ظرفیت جابه‌جایی بین دو کشور تا حدود ۸ میلیون تن بار در سال از مسیر جدید را به دنبال دارد.
در این راستا مقرر شده ترکیه به سرعت نسبت به بازسازی زیرساخت شبکه ریلی خود و رفع آسیب‌های ناشی از زلزله و همچنین مشکلات پیش‌آمده به دلیل کاهش سطح آب دریاچه وان اقدام کند. اتصال ریلی ایران از مسیر رازی با چالش‌هایی مواجه است که مهم‌ترین آن کاهش آب دریاچه وان بوده است. برای رفع این مشکل قرار است ترکیه استقرار کشتی‌های فری‌بوت را تسریع بخشد. امید می‌رود با بازسازی، اصلاح و ارتقای اسکله و همچنین استقرار کشتی‌های مربوط به حمل واگن (فری‌بوت) در دریاچه وان طی یک ماه آینده ظرفیت عبور واگن از دریاچه وان به حداکثر میزان خود برسد.
ایران در دهه‌های گذشته شبکه ریلی خود را تا مرز رازی امتداد داده و به مرز ترکیه رسانده است، ترکیه نیز از مرز رازی به داخل خاک خود یک راه‌آهن احداث کرد، اما هیچ‌گاه این خط را به شبکه ریلی سراسری خود وصل نکرد و آن را در ساحل دریاچه وان متوقف کرد؛ این در حالی است که آن سوی دریاچه وان به شبکه ریلی ترکیه وصل بوده و اتصال شبکه‌های ریلی ایران و ترکیه فقط نیازمند احداث یک خط ریلی به طول ۲۳۸ کیلومتر در حاشیه این دریاچه برای مرتبط کردن دو سوی آن است. جمهوری اسلامی ایران حتی در سال‌های گذشته پیشنهاد فاینانس این طرح از جانب خود را با طرف ترک مطرح کرد، اما دولت آنکارا آن را نیز نپذیرفت.
در صورت احداث این قطعه، شبکه ریلی ایران به ترکیه و به تبع آن به اروپا وصل شده و ترانزیت تمام‌ریلی شرق-غرب از طریق ایران گام بلندی به سمت تحقق برخواهد داشت؛ با وجود چنین ظرفیتی، کشور ترکیه سال‌‌ها از ‌درخواست‌های مکرر ایران برای احداث این خط ریلی سر باز زده است و به جای آن بر کریدورهای تازه‌تاسیسی مانند ترانس-خزر و راه لاجورد که به موازات کریدورهای ایران به شمار می‌‌رود تاکید داشته است.
حال آنکه این مسیرها به جای ایران از چندین کشور مختلف و دریای خزر عبور کرده و زمان و هزینه بیشتری به صاحب کالا تحمیل خواهد کرد، اما ترکیه و برخی از دیگر کشورهای منطقه مانند آذربایجان بر آن اصرار داشته‌اند.
کریدور یا دالان اقتصادی ایران-قزاقستان-چین، قسمتی از طرح سرمایه‌گذاری در زیربناهای اقتصادی راه ابریشم جدید است که سین‌ کیانگ چین را از قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان به ایران و در امتداد آن به اروپا متصل خواهد کرد.
از آنجا که ترکیه به نوعی دروازه آسیا به سمت اروپا محسوب می‌شود، بر مبنای توافق پیشین ایران با ترکمنستان و قزاقستان در نشست تاشکند، ایران قادر خواهد بود بارهای این کشورها را از مسیر چین-قزاقستان-ازبکستان-ترکمنستان-ایران-ترکیه به سمت قاره سبز ارسال کند و این موضوع نقطه عطفی برای افزایش بارهای بین‌المللی و بهبود جایگاه ترانزیتی ایران آن هم درست در شرایطی است که کشور با چالش راه‌اندازی بسیاری از کریدورهای موازی در کشورهای همسایه روبه‌رو است.
نتیجه
سرمایه‌‌گذاری‌ مشترک و صادرات کالاهای مشترک تولیدی به کشورهای ثالث منطقه در برخی صنایع از جمله در حوزه لوازم‌ خانگی، صنایع شیمیایی، خودرو، مبلمان و صنایع‌چوبی به عنوان یکی از راهکارهای توسعه همکاری ایران و ترکیه است، اما بهبود ساختار حمل‌‌و‌نقل جاده‌‌ای لازمه تحقق این امر است.
ضعف ناوگان جاده‌‌ای و ریلی در دو کشور، نرخ بالای محاسبه حمل‌‌و‌نقل، بازرسی‌‌های مرزی کالا و آسیب به محموله‌‌ها، اعمال سختگیری‌‌های شدید در مورد ناوگان ترانزیت و اجبار به تغییر مسیر، تشکیل صف‌‌های طولانی در مبادی ورودی، افزایش هزینه حمل‌‌و‌نقل به دلیل کمبود و فرسودگی شبکه حمل‌‌و‌نقل و وضع مقررات سختگیرانه برای سرمایه‌‌گذاران ترک در ایران نیز سایر موانع تجارت دوجانبه است.
در خصوص تعاملات انرژی ایران و ترکیه باید گفت با در نظر گرفتن پروژه صادرات گاز به ترکیه به عنوان یک برنامه کلان، ایران می‌تواند علاوه بر حفظ بازار منطقه‌ای خود از طریق نقش‌آفرینی ترکیه به عنوان ‌هاب گازی، اقدام به صادرات گاز به اروپا کند که پروژه‌ای با انتفاع دوجانبه برای تهران و آنکارا است و تحقق آن دیپلماسی انرژی پیگیر و جدی از سوی ایران را می‌طلبد.