چشم‌انداز توسعه صنعت پتروپالایشگاهی در ایران

صنعت پالایش به عنوان یک صنعت زیرساخت و بنیادی در کنار سایر صنایع تکمیلی از جمله مجتمع‌های شیمیایی، پلیمری، روغن‌سازی، قیرسازی و سایر محصولات ویژه از اقتصاد مطلوب‌تری برخوردار خواهد بود. با پیشرفت فناوری در حوزه حمل‌ونقل، انتظار می‌رود در آینده سوخت‌های جایگزین جدید، بخشی از سبد مصرف بنزین و گازوئیل را تصاحب کنند و میزان تقاضای سوخت‌های فسیلی نظیر بنزین و گازوئیل در صنعت حمل‌ونقل در ۲۵ سال آینده کاهش جدی یابد و بخشی از انرژی در این حوزه از طریق سوخت‌های جدید و برق تامین خواهد شد. با این حساب سرمایه‌گذاری جهت احداث پالایشگاه‌های جدید برای تامین سوخت در دنیا کاهش می‌یابد و ساخت پالایشگاه‌ها با هدف تولید مواد شیمیایی، پیکربندی‌شده و پالایشگاه‌ها جای خود را به «پتروپالایشگاه‌ها» خواهند داد. در این صورت اتخاذ رویکردهای احداث پتروپالایشگاه‌های جدید و ارتقای کیفی پالایشگاه‌های موجود کشور با هدف تولید مواد با ارزش‌افزوده بالاتر می‌تواند هدف‌گذاری هماهنگ، در مسیر جهانی تبدیل پالایشگاه‌ها به پتروپالایشگاه‌ها باشد. این گزارش به توضیح چند نکته در ارتباط با فرصت‌ها و چالش‌های راه‌اندازی پتروپالایشگاه‌ها برای ایران می‌پردازد.
۱- مطابق با گزارش چشم‌انداز جهانی نفت تا سال ۲۰۴۵ توسط اوپک، رشد مصرف نفت در بخش حمل‌ونقل جاده‌ای در سال ۲۰۴۵ میلادی متوقف شده و روی رقم ۴۷ میلیون بشکه در روز ثابت خواهد ماند. یکی از دلایل این موضوع متنوع شدن سبد سوختی خودروها در سال‌های آینده است. در بخش صنعت نیز عمده رشد مصرف نفت در بخش پتروشیمی خواهد بود که حکایت از توسعه صنعت پتروپالایشگاهی در آینده دارد.
۲- مصرف نفت و میعانات گازی در سایر مصارف از جمله در حوزه مصارف خانگی، تجاری و کشاورزی تا سال ۲۰۴۵ تقریبا ثابت خواهد ماند و در حوزه تولید برق در نیروگاه‌ها مصرف نفت عملا حدود یک میلیون بشکه در روز تا سال ۲۰۴۵ میلادی کاهش خواهد یافت.
۳- به گزارش موسسه «وود مکنزی» در دو دهه اخیر بیشترین میزان رشد تقاضای نفت مربوط به بخش حمل‌ونقل بوده است. با الکتریکی شدن خودروها در سال‌های آینده و جایگزینی سوخت‌های جدید به جای بنزین و گازوئیل، بخش پتروشیمی بیشترین رشد تقاضا در مصرف نفت‌خام را خواهد داشت و از حدود ۲۰ درصد در دوره ۵ ساله ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۵ میلادی به حدود ۸۰ درصد در دوره ۵ ساله ۲۰۳۰ تا ۲۰۳۵ میلادی خواهد رسید و رشد تقاضای نفت در حوزه حمل‌ونقل تا سال ۲۰۳۵ میلادی کاهش خواهد یافت و نزدیک صفر خواهد شد و عمده رشد مصرف نفت‌خام مربوط به صنعت پتروشیمی خواهد بود.
۴- با توجه به روندهای جهانی مصرف انرژی‌های فسیلی، اگر پالایشگاه‌های ایران به روش سنتی تنها به پالایش نفت‌خام و تولید سوخت‌های فسیلی اعم از گاز مایع، بنزین، نفت سفید، گازوئیل، نفت کوره و قیر مبادرت ورزند، به ‌دلیل نوسانات شدید قیمت نفت‌خام و عرضه‌کننده‌های فراوان و با قیمت پایین‌تر این فرآورده‌ها در جهان، توان رقابتی ایران محدود شده و احداث چنین واحدهایی مقرون‌به‌صرفه نخواهد بود.
۵- اگر احداث واحدهای پتروپالایش در دستور کار قرار گیرد، علاوه بر تولید پیش‌سازهای ارزشمندی همچون نفتا، گاز مایع و برش‌های سبک‌تر، خوراک واحدهای پتروشیمی پایین‌دستی همچون واحدهای اولفین، بنزن، زایلین‌ها و تولوئن را فراهم کرده و با احداث این زنجیره تولید در یک مجموعه متمرکز، ارزش‌افزوده بالایی به ‌همراه خواهد داشت، ضمن اینکه طی سال‌های اخیر به‌دلیل تحریم‌های غرب امکان صادرات نفت‌خام و گاز طبیعی محدود شده و ایران را از درآمدهای ارزی محروم کرده‌اند. حال آنکه فرآورده‌های پتروشیمی، بازارهای نسبتا باثباتی داشته و درآمدهای بیشتری را عاید کشور کرده است.
۶- افزایش حاشیه سود فرآوری نفت، کاهش آلودگی، کاهش هزینه‌های تامین خوراک، مدیریت یکپارچه و هماهنگی میان واحدها در دسته فرصت‌های راه‌اندازی واحدهای پتروپالایشگاهی به حساب می‌آید، البته تجزیه و تحلیل فرصت‌ها و مزایای پتروپالایشگاه‌ها، منافع مختلفی از قبیل قابلیت تغییر محصولات از سوخت به مواد شیمیایی و بالعکس بسته به زمان، بهینه‌سازی توزیع منابع و خوراک، اشتراک‌گذاری یوتیلیتی‌ها، بهینه‌سازی هزینه‌های انرژی و هزینه‌های لجستیکی و بهبود اقتصاد پالایشگاه‌ها و همچنین اتصال زنجیره ارزش پتروپالایشگاهی به صنایع پایین‌دستی نظیر نساجی، خودرو و کشاورزی را نمایان می‌کند.
۷- چالش‌هایی در مسیر راه‌اندازی و بهره‌برداری از پتروپالایشگاه‌ها وجود دارد که نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر، پیچیده‌تر شدن فرآیند و به دنبال آن پیچیدگی کنترل فرآیند از جمله این چالش‌هاست. با وجود این چالش اصلی در اجرای طرح‌های پتروپالایشگاهی، الگوی تامین مالی آن است. طبق پیش‌نویس آیین‌نامه اجرایی قانون حمایت از توسعه صنایع پایین‌دستی نفت‌خام و میعانات گازی، «شرکت مجری طرح باید حداقل ۳۰ درصد از منابع لازم برای اجرای طرح را از طریق منابع خود تامین کند». ۳۰ درصد منابع شاید فراتر از توان بخش خصوصی واقعی و حتی به اصطلاح بخش‌های شبه‌دولتی در کشور باشد، بنابراین ضرورت دارد دولت با تغییر یا اصلاح ماده مدنظر زمینه را مهیاتر کند تا بخش خصوصی واقعی وارد این صحنه شود و با ورود بخش خصوصی، صنعت پتروپالایش کشور به معنای واقعی رشد و توسعه یابد.
۸- در حالت کلی ۳ رویکرد اصلی برای توسعه صنعت پتروپالایشگاهی و پالایشگاهی در کشور مطرح است:
الف: احداث واحدهای جدید پالایشگاهی با رویکرد تولید و صادرات سوخت
با توجه به گسترش خودروهای با سوخت جایگزین جدید و خودروهای برقی تا افق ۲۰۴۵ میلادی در دنیا، حجم بازارهای صادراتی بنزین و گازوئیل رشد قابل‌توجهی نخواهد داشت و مساله بازار محصولات سوختی یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در رویکرد احداث واحدهای جدید پالایشگاهی با هدف تولید و صادرات سوخت خواهد بود.
ب: احداث واحدهای جدید پتروپالایشگاهی با رویکرد تولید و صادرات سوخت و محصولات پتروشیمی
در این رویکرد علاوه بر تولید سوخت، تولید محصولات شیمیایی نظیر آروماتیک‌ها و الفین‌ها نیز بخش قابل‌توجهی از مواد خروجی از پتروپالایشگاه‌ها را در بر خواهد گرفت.
ج: ارتقا و افزایش پیچیدگی پالایشگاه‌های موجود کشور برای تولید مواد با ارزش‌افزوده بیشتر
در این رویکرد پالایشگاه‌ها سعی خواهند کرد درصد گوگرد موجود در محصولات خود را کاهش دهند و از طرف دیگر تلاش خواهند کرد تا میزان نفت کوره تولیدی در خروجی محصولات خود را کاهش دهند تا بهره‌وری اقتصادی پالایشگاه بهبود یابد یا نفت کوره تولیدی خود را در فرآیندهای دیگری تبدیل به مواد شیمیایی با ارزش‌تر کنند.