چشم‌انداز ابتکار صلح هرمز

دکتر صلاح‌الدین هرسنی*
حسن روحانی رییس‌جمهوری کشورمان که برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل راهی نیویورک شد، قرار است ضمن دیدار با مدیران ارشد و نخبگان رسانه‌ای حاضر در نیویورک و جمعی از نخبگان سیاست خارجی آمریکا، در مجمع عمومی سازمان ملل سخنرانی کند. آن‌گونه که گفته شده، او قرار است سخنرانی خود را با تمرکز بر نقشه راه جدید تهران مبنی بر ابتکار صلح هرمز ارائه دهد. البته برخی از دیدگاه‌ها در این باره اعلام کرده‌اند که ادعاهای تهران در نقشه راهی چون ابتکار صلح هرمز قابل راستی‌آزمایی نیست، چراکه تا قبل از این، رویکردهای تهران فاقد جلوه‌ها و نشانگان صلح در منطقه خلیج فارس بود. برای نمونه روحانی تا قبل از ابتکار جدید تهران قویا اعلام کرده بود که اگر نفت ایران صادر نشود و به فروش نرسد، نفت سایر کشور‌ها نیز نباید صادر شود و به فروش برسد. ضمن آنکه ایران می‌تواند در پرتو قابلیت‌ها و توان راهبردی خود تنگه هرمز را برای واشنگتن و متحدانش ناامن و ناآرام کند. بنابراین تحت چنین نگرشی، چنین ابتکاری در عمل خلاف واقعیت‌های رفتاری تهران در معادلات خلیج فارس و مشخصا تنگه هرمز است. لذا با توجه به اهداف و منویات تهران، چنین ابتکاری نمی‌تواند مورد استقبال و پذیرش بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای معادلات خلیج فارس شود.حال با توجه به آنچه گفته شده است، نمی‌توان گفت که چنین ابتکاری فاقد نتیجه‌ای است که برخی دیدگاه‌ها بر آن تاکید کرده‌اند. چنین ابتکاری با توجه به پیام‌های مستتر در آن محققا می‌تواند محلی از اعراب داشته باشد. چنین انتظاری به جهت ظرفیت‌های تعاملی و سازنده بودن آن است چراکه این ابتکار نشان می‌دهد می‌توان از طریق دیپلماسی و گفت‌وگو بر برخی از موانع چالش‌زای منطقه فائق شد. از منظر راهبردی و همچنین از منظر قرینه‌شناسی ابتکار صلح هرمز در حقیقت نوعی گرته‌برداری از همان ایده پیمان عدم تعرض است که طرح آن در گذشته نه چندان دور از طرف دستگاه دیپلماسی ایران و مشخصا دکتر ظریف ارائه شده بود. حال اتخاذ چنین ایده‌ای چه در قالب ابتکار صلح هرمز و چه در طرح عدم تعرض، یک رویکرد عقلایی و همچنین تلاش برای برقراری صلح و ثبات در منطقه است. چنین طرح و برنامه‌هایی برخلاف اتهامات ادعایی مجموعه‌های عبری و عربی، اولویت مصالحه و دیپلماسی بر منازعه و ترس را به نمایش می‌گذارد و نشان می‌دهد که راه دیپلماسی و گفت‌وگو با وجود همه تهدیدات و چالش‌های پیش رو بسته نیست. به این ترتیب به صرف رویکرد‌های اعلامی گذشته تهران آن هم در پاسخ به تهدیدات فزاینده واشنگتن و مجموعه‌های عبری و عربی، نمی‌توان گفت که طرح چنین ایده‌ای محکوم به شکست است. واقعیت آن است که اگر رویکرد‌های تهران تا قبل از چنین ایده‌ای نشانه‌هایی از تهدید و ناامنی در تنگه هرمز را به نمایش می‌گذاشت، به جهت موازنه وحشت و بازدارندگی بود و این پیام را به واشنگتن و متحدان مخابره می‌کرد که در پاسخ به رفتار‌های مخرب و چالش‌زای آنها دست خالی نیست. حال در شرایطی که عزم تهران در اجرایی‌سازی ایده صلح هرمز جدی است، باید شرایط ذهنی و عینی آن فراهم باشد.
در این ارتباط هر گونه نتیجه‌بخشی ایده ابتکار صلح هرمز بسته به آن است که تهران بخواهد از فردای نشست نیویورک آن را الگو و راهنمای عمل ثابت خود در روابط خارجی با همسایگان کند و برای سازنده‌گرایی از طریق راهبرد‌های دیپلماسی کوشش کند. البته تداوم چنین راهبردی از سوی محافل عربی و مشخصا ریاض و دوحه نیز قابل انتظار است چراکه مسوولیت بخشی از رفتار‌های بدخیم و ثبات‌زدا در منطقه نیز با آنهاست. در واقع تلاش برای حفظ منافع واشنگتن آنها را به چنین آوردگاه پرمخاطره‌ای سوق داده است. ضمن آنکه همین محافل باید واشنگتن را نیز به اهمیت چنین طرح و ایده‌ای توجه دهند. در شرایط حاضر و در آستانه نشست نیویورک به نظر می‌رسد زمینه‌های ذهنی و ادراکی پذیرش ابتکار صلح هرمز لااقل از سوی واشنگتن با توجه به نیازش فراهم شده است و مساله آن است که واشنگتن چگونه می‌تواند ابتکار صلح تهران را به همراه محافل عربی به الگوی ثابت در تنش‌زدایی و ثبات و سامان سیاسی منطقه تبدیل کند؟
* کارشناس مسائل بین‌الملل
S.Harsani.k@gmail.com