چهار برنامه با حاصل جمع صفر

3گروه انرژی- در حالی که هنوز نتیجه مذاکرات ایران و آمریکا مشخص نیست و دورنمای زمان‌بندی بعد از برداشته شدن تحریم‌ها هم روشن نیست، برخی گمانه‌زنی‌ها از احتمال تغییر مسیر فروش نفت ایران خبر می‌دهند، این در حالی است که کارشناسان به دولت توصیه می‌کنند مشتری‌های قدیمی نفت را در تجارت بین‌المللی ایران حذف نکند.
هفت سال از تحریم‌های نفتی ایران و خروج آمریکا از قرارداد برجام می‌گذرد؛ هفت سالی که سال به سال تجارت نفت سخت‌تر شده است.هرچند تولید نفت ایران به نسبت سال 97 که آمریکا از برجام خارج شد، به جز یک مقطع کوتاه به میزان دهه‌90 شمسی بازگشته است اما براساس چشم‌انداز و برنامه‌های توسعه‌ای، میزان صادرات نفت ایران تقریبا قریب به دو دهه است که رشد چندانی نداشته است، یعنی آنچه صادرمی شود- با تحریم و بدون تحریم- حفظ وضع موجود بوده است.
اگر مقطع مورد بررسی صنعت نفت ایران را در 20‌سال چشم‌انداز که امسال به پایان می‌رسد، قرار دهیم، تنها دوره موفق در اولین برنامه منطبق با این چشم‌انداز برنامه سوم توسعه است.پیش از آن در برنامه سوم توسعه اقتصادی ایران که از سال 1379 تا 1383 اجرا شد، هدف‌گذاری برای تولید و صادرات نفت حدود ۴‌میلیون بشکه در روز و صادرات نفت هم با هدف حدود 5/‏2‌میلیون بشکه در روز تعیین شده بود. تولید اما براساس گزارش‌ها به حدود ۴‌میلیون بشکه در روز رسید؛ با این حال، به دلیل محدودیت‌های سرمایه‌گذاری خارجی و فرسودگی میادین، هدف نهایی محقق نشد.
در مقطع برنامه سوم توسعه صادرات نفت خام ایران در این دوره نسبتا پایدار بود اما درآمد نفتی تحت‌تاثیر نوسانات قیمت جهانی نفت قرار گرفت. در این دوره، البته پروژه‌های بزرگی مانند توسعه میدان‌های آزادگان و یادآوران مطرح شد ولی جذب سرمایه کمتر از انتظار بود.
از افول تا نزول
تحریم‌های نفتی از میانه برنامه چهارم به صنعت نفت ایران تحمیل شد؛ در دولت محمود احمدی‌نژاد که با اظهارنظرهای عجیب و ماجراجویانه، باعث شد که دولت‌های غربی پرونده هسته‌ای ایران را به شورای امنیت بکشانند و به دنبال آن تحریم‌های سنگین به اقتصاد ایران به خصوص صنعت نفت تحمیل شود.
در برنامه چهارم توسعه اقتصادی ایران (1384 تا 1388)، هدف‌گذاری‌ها در زمینه تولید و صادرات نفت به گونه‌ای تعیین شده بود که ایران بتواند به ظرفیت‌های بالاتری در این بخش دست یابد. در این برنامه، هدف افزایش تولید نفت به حدود 3/‏5‌میلیون بشکه در روز و همچنین افزایش صادرات نفت به حدود 5/‏2 تا 3 میلیون بشکه در روز تعیین شده بود. هدفی که با وجود قیمت نفت تا آستانه 140‌دلار هم محقق نشد.
از دولت نهم و دهم محمود احمدی‌نژاد، روزهای افول صنعت نفت فرا رسید. صنعتی که می‌رفت با جذب سرمایه خارجی پیشرفته شود و به قدرتی بزرگ در اوپک تبدیل شود اما در میانه راه از پیشرفت بازماند. درست به همین دلیل، برنامه پنجم توسعه (1394-1390) که با هدف‌گذاری برای تولید نفت حدود 5‌میلیون بشکه در روز و صادرات نفت حدود 5/‏2‌میلیون بشکه در روز طراحی شده بود، به دلیل تحریم‌های شدید غربی (تحریم نفتی اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۲ و محدودیت‌های آمریکا) و مشکلات مدیریتی، تولید نفت خام ایران به حدود 7/‏2 تا 1/‏3‌میلیون بشکه در روز کاهش یافت و صادرات نفت خام از حدود 5/‏2‌میلیون بشکه در روز به زیر یک میلیون بشکه در روز سقوط کرد.
به دنبال این تحریم‌ها، سرمایه‌گذاران خارجی بازار ایران را ترک کردند.
برنامه ششم توسعه سومین برنامه منطبق با چشم‌انداز 20ساله (1404) که با هدف تولید نفت به 7/‏5‌میلیون بشکه در روز و هدف‌گذاری صادرات 3/‏2‌میلیون بشکه در روز طراحی شده بود، اگرچه مدتی کوتاهی به دلیل قرارداد برجام صنعت نفت می‌رفت که در مسیر افزایش و توسعه قرار بگیرد اما در میانه راه مجددا تحریم‌های بین‌المللی مانع از تحقق این اهداف شدند.
در سال‌های ابتدایی برنامه (۱۳۹۶)، پس از اجرای برجام، تولید نفت ایران به حدود 8/‏3‌میلیون بشکه در روز افزایش یافت و صادرات نفت خام هم به بالای 5/‏2‌میلیون بشکه در روز رسید اما با خروج آمریکا از برجام در ۲۰۱۸ و بازگشت تحریم‌های نفتی، تولید دوباره افت کرد و تا سال ۱۳۹۹ به حدود ۲‌میلیون بشکه در روز کاهش یافت.
هر چهار برنامه توسعه‌ای کشورکه امروز به پایان رسیده‌اند، اهداف مشخصی برای تولید و صادرات نفت مشخص کرده بودند که هیچ‌کدام از این اهداف محقق نشد و می‌توان گفت، نه‌تنها هدف‌ها محقق نشد، بلکه در برخی سال‌ها صنعت نفت عقبگرد داشت و در سایر سال‌ها بیشتر حافظ وضع موجود بود.
برنامه هفتم و مذاکرات ایران و آمریکا
برنامه هفتم توسعه (1405-1401) تازه آغاز راه است، برنامه‌ای که البته هدف‌گذاری‌هایی شبیه دیگر برنامه‌ها دارد، با این تفاوت که یک احتمال پیش رو دارد و آن به نتیجه رسیدن مذاکرات ایران و آمریکا و رفع کامل تحریم‌های نفتی است. اگر این هدف محقق شود می‌توان امیدوار بود که صنعت نفت از رخوت خارج می‌شود و با جذب سرمایه و بازگشت سرمایه‌گذاران خارجی به مسیر توسعه و پیشرفت باز می‌گردد؛ در غیر این صورت نمی‌توان انتظار معجره‌ای از آنچه در 20‌سال گذشته بر صنعت نفت گذشته، داشت.
برخلاف چهار برنامه قبلی، برنامه هفتم با شرایط دیگری هم روبه‌رو است و آن حرکت کشورهای دنیا به سمت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و توقف مصرف سوخت‌های فسیلی است. اتفاقی که نفت را بی‌ارزش خواهد کرد. شاید به همین دلیل هم هدف‌گذاری تولید نفت در برنامه هفتم حدود 6 تا 7میلیون بشکه در روز و صادرات نفت بیش از 2میلیون بشکه در روز پیش‌بینی شده است. هدف‌گذاری‌ای که توجه به شرایط بین‌المللی و وضعیت تحریم‌ها و دستیابی به این اهداف همچنان با چالش‌هایی همراه خواهد بود.
اگر فرض را بر خوش‌بینانه‌ترین سناریوی پیش رو، یعنی رفع کامل تحریم‌ها بگذاریم، انتخاب‌های ایران برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی و بهره‌گیری از تکنولوژی‌های روز بیشتر خواهد بود. سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا ایران می‌تواند چین را کنار بگذارد؟ محسن قمصری، مدیر پیشین امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران در این رابطه می‌گوید: اکنون شرکت نفت باید زمینه‌های افزایش تولید و صادرات را فراهم کند. قطعا پیش‌بینی لازم صورت گرفته است اما در عین حال باید شرایط برای افزایش تولید و ورود به بازارهای صادراتی فراهم شود. ملزومات ما برای افزایش صادرات در درجه اول برداشته شدن تحریم‌هاست که متقاضیان بتوانند نفت ایران را بخرند چون در حال حاضر خرید نفت از ایران ممنوع است، باید تحریم‌ها برداشته شود که کشورها خرید نفت را بدون اینکه مجازات تجاری داشه باشند؛ انجام دهند. دوم اینکه باید تحریم‌های بانکی برداشت شود، برداشته شدن تحریم خرید بخشی از معامله است مهم‌تر از آن حل‌وفصل موضوع پرداخت‌های بانکی است.
مدیر پیشین امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران به ایلنا گفت: شرکت‌های تجاری و به‌خصوص اروپایی‌ها به خاطر ساختاری که دارند باید از طریق سیستم‌های بانکی پرداخت داشته باشند بنابراین از الزامات ما برای صادرات، برداشت شدن تحریم خرید و مبادلات بانکی است که این امکان را به ما می‌دهد که صادرات را به کشورهایی که اکنون امکان خرید از ما ندارند؛ شروع کنیم. علاوه بر توسعه صنعت نفت و افزایش صادرات، کشور نیز درآمد بیشتری از نفت کسب خواهد کرد، باتوجه به نیاز صنعت نفت به سرمایه‌گذاری؛ چنانچه تحریم‌ها به صورت واقعی برداشته شود امکان اینکه صنعت نفت بتواند از سرمایه‌های بین‌المللی استفاده کند؛ فراهم خواهد شد و این سرمایه‌ها می‌توانند تکنولوژی جدید را هم وارد کشور کنند که در مجموع تولید باثبات داشته باشیم.
قمصری اضافه می‌کند: افزایش صادرات در کوتاه‌مدت با تعمیرات چاه‌ها و تامین برخی امکانات اولیه فراهم است و می‌توانیم به تارگت مدنظر برسیم و کار سختی نیست ولی قاعدتا تداوم تولید در سطوح هدف‌گذاری شده نیاز به سرمایه‌ و زمان بیشتری دارد که از مخازن، حداکثر استفاده و بهره‌برداری را داشته باشیم.
به گفته این مدیر باسابقه نفتی، چین در دوران سخت تحریم از ما خرید داشته و اکنون اگر تحریم برداشته شود باید همچنان به چین به عنوان خریدار اول نگاه کنیم و بعد می‌توانیم روی سایر خریداران اروپایی و آسیایی کار کنیم. زمان قبل از تحریم بعد از چین؛ هندی‌ها بیشترین نفت را از ما خریده‌اند و اکنون برگشت به ارقام قبل از تحریم کار آسانی نیست اما قاعدتا پتانسیل هندی‌ها برای خرید مجدد نفت ایران وجود دارد. در هر حال بعد از این کشورها می‌توانیم به اروپا و به‌خصوص کشورهای حاشیه شمالی خزر به عنوان اهداف صادراتی فکر کنیم.