چگونه جهان می‌تواند به آلودگی پلاستیکی پایان دهد؟

سعید عظیمی‌زاده*
هر ساله در تاریخ ۵ ژوئن مصادف با ۱۵ خرداد به منظور جلب توجه عموم مردم به مشکلات و چالش‌های محیط‌زیست در سراسر جهان، مراسم روز جهانی محیط‌زیست برگزار می‌شود. تاریخچه روز جهانی محیط‌زیست به سال ۱۹۷۲ برمی‌گردد. در آن سال برای اولین بار، سازمان ملل متحد کنفرانسی را با موضوع انسان و محیط‌زیست در شهر استکهلم سوئد برگزار کرد. هدف از برگزاری چنین مراسمی جلب توجه عمومی به مسائلی بود که محیط‌زیست را آلوده می‌کند. هر سال نیز یکی از مسائلی که شدیدا محیط‌زیست را تهدید می‌کند به عنوان موضوع این روز انتخاب می‌شود. امسال روز جهانی محیط‌زیست بر راه‌حل‌هایی برای مقابله با بحران آلودگی پلاستیکی تمرکز کرد.
روشی که جوامع در تولید، استفاده و دفع پلاستیک‌ها به کار می‌برند این است که اکوسیستم‌ها را آلوده و خطراتی برای سلامت انسان ایجاد می‌کنند. بر اساس آمار اعلام‌شده توسط برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد، بشر سالانه ۴۳۰ میلیون تن پلاستیک تولید می‌‌کند که دوسوم آن محصولاتی با عمر کوتاه است که خیلی زود تبدیل به زباله می‌شوند، آب و خاک را آلوده می‌کنند و اغلب به زنجیره غذایی وارد می‌شوند و به طور بالقوه بر سلامت انسان از طریق قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی خطرناک تاثیر می‌گذارند.
به این ترتیب مواد معجزه‌آسا با روشی که ما از آنها استفاده می‌کنیم به یک ماده فاجعه‌بار تبدیل شده‌اند، اما امید می‌رود تا سال ۲۰۲۴ جهان به یک توافق به منظور پایان دادن به آلودگی پلاستیکی دست پیدا کند. لازم به ذکر است که در حال حاضر بیش از ۳۰ کشور آفریقایی استفاده از کیسه‌های پلاستیکی یکبار مصرف را ممنوع کرده‌اند.
در مورد آلودگی پلاستیکی چه کاری باید انجام شود؟
در سال ۲۰۲۲ کشورهای عضو سازمان ملل متحد قطعنامه‌ای برای پایان دادن به آلودگی پلاستیکی صادر کردند. در حال حاضر یک کمیته مذاکره‌کننده بین‌دولتی به دنبال توسعه یک ابزار الزام‌آور قانونی به منظور مقابله با آلودگی پلاستیکی است. به طور جدی مذاکرات روی اقداماتی متمرکز شده است که کل چرخه حیات پلاستیک از استخراج و طراحی محصول تا تولید را در نظر می‌گیرد.در حالی که این پیشرفت در سطح جهانی خبر خوبی است اما تعهدات فعلی دولت‌ها و صنعت کافی نیست.

برای مقابله با آلودگی پلاستیکی تغییرات سیستمی مورد نیاز است که این امر به معنای دور شدن از اقتصاد خطی مصرف پلاستیک است که بر تولید و استفاده و دور ریختن مواد پلاستیکی تمرکز دارد. اقتصاد خطی باید به اقتصاد چرخه‌ای تبدیل شود که در آن پلاستیک تولیدشده تا زمانی که امکان دارد در بالاترین ارزش خود در اقتصاد نگهداری می‌شود.
پس سه تغییر عمده مورد نیاز است: نخست، تسریع در بازار محصولات قابل استفاده مجدد، تسریع در بازار بازیافت و جهت‌دهی مجدد و تنوع ‌بخشیدن به بازار برای جایگزین‌های پلاستیکی پایدار و ایمن و توجه به رویکرد چرخه حیات کامل به پلاستیک است. منظور از بازنگری در هر مرحله نیز شامل طراحی محصولات، تولید، استفاده، بازیابی و دفع پلاستیک است. در این بین طراحی مجدد بسته‌بندی محصولات بسیار مهم است. مهندسان شیمی و تولید‌کنندگان باید خلاق باشند و نگاه دقیقی به طراحی محصول داشته باشند و مواد شیمیایی پلاستیک‌های مضر را از بین ببرند و تا حد امکان در طراحی محصولات از پلاستیک استفاده نکنند.
کشورها باید نوآوری را تشویق کنند و برای کسب‌و‌کارهایی که پلاستیک‌های غیرضروری را کنار می‌گذارند، مشوق‌هایی ارائه دهند. مالیات برای جلوگیری از تولید یا استفاده از محصولات پلاستیکی یکبارمصرف مورد نیاز است در حالی که معافیت‌های مالیاتی یا یارانه و سایر مشوق‌های مالی برای جایگزینی محصولات با قابلیت استفاده مجدد باید معرفی شوند. همچنین زیرساخت‌های مدیریت پسماند باید بهبود یابد. دولت‌ها نیز می‌توانند در فرآیند مذاکرات بین‌الدولی مشارکت کنند تا یک ابزار الزام‌آور قانونی برای مقابله با آلودگی پلاستیکی در کشور خود به وجود آورند.
دولت‌ها می‌توانند یک توافق قوی برای پایان دادن به آلودگی پلاستیکی ارائه دهند. کسب‌و‌کارها می‌توانند نوآوری و تعهد خود را برای دور شدن از پلاستیک‌ها نشان دهند. بخش مالی می‌تواند سرمایه خود را پشت این تحول قرار دهد. در این بین موسسات مالی بین‌المللی و سایر سرمایه‌گذاران بزرگ باید سرمایه‌گذاری قابل توجهی را به سمت سیستم‌های مدیریت و جمع‌آوری زباله جامد انجام دهند که باید شامل بازیافت مواد جامد و آلی باشد.
اگر جامعه جهانی بتواند این کار را انجام دهد آلودگی پلاستیک تا سال ۲۰۴۰ تا ۸۰ درصد کاهش می‌یابد. این امر به طور چشمگیری هزینه‌های اجتماعی، زیست‌محیطی و سلامت انسان و انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش می‌دهد و تا حدود ۷۰۰ هزار شغل ایجاد می‌کند.
از آنجایی که پلاستیک می‌تواند مزایای عظیمی برای بشریت به ارمغان بیاورد باید سیستم را کاملا بازنگری کنیم تا آن را در اقتصاد و خارج از دنیای طبیعی حفظ کنیم. اما یک چیز روشن است و آن هم اینکه ما باید شیر آلودگی پلاستیکی را ببندیم.
* کارشناس محیط‌زیست