کارگرانِ جان به لب رسیده

مهدیه بهارمست- روستایی که با جنایت جنگنده‌های هوایی عراق و بمباران زمین فوتبال از آن یاد می‌شد، حالا نزدیک به دو سال است که با خبر مرگ‌های خود‌خواسته از دانش‌آموزان گرفته تا کارگران تیتر رسانه‌ها شده است. آنچنان که رسانه‌ها مدعی شدند، در چند ماه اخیر احتمالا پنج دانش‌آموز اقدام به مرگ خودخواسته در آبدانان کرده‌اند؛ همچنین مرگ خودخواسته ۶ کارگرِ یک کارخانه! محمد منصوری، علی‌محمد کریمی، آرش تبرک، حیدر محسنی و حالا هم جواد نوروزی و مصطفی عباسی کارگرانی هستند که در فاصله کمتر از دو سال در روستای چوار دست به خودکشی زده‌اند. پنجشنبه سی‌ام آذرماه، دو کارگر پیمانکاری پتروشیمی چوار ایلام، داخل کارخانه خود را به دار آویختند. جواد نوروزی و مصطفی عباسی اکنون در آی‌سی‌یو هستند. کارگران این کارخانه درباره علت این اقدام آنها گفته‌اند: مدیر کارخانه دست به یک اخراج دسته‌جمعی زده؛ به ۱۳ کارگر گفته‌اند دیگر به شما نیاز نداریم. این در حالی است که دو کارگرانی که اقدام به مرگ خودخواسته کردند، ۸ تا ۱۸ سال سابقه کار داشتند و حقوق‌شان بین ۱۰ تا ۱۲ میلیون تومان است! اما شرکت پتروشیمی چوار ایلام در واکنشی اعلام کرد آنها پیمانکاری هستند و این کارگران ارتباط مستقیمی با مجموعه ندارند! همچنین آنها تاکید داشتند که چون ماهیت شغل این کارگران موقت بوده بعد از پایان پروژه، دیگر نمی‌توان به همکاری با کارگران ادامه داد و آنها باید مجتمع را ترک کنند. این در حالی است که برخی کارگران به ایلنا گفتند که پروژه هنوز به اتمام نرسیده است. حتی اگر پروژه را تمام‌شده فرض کنیم، سوال این است که آیا می‌توان ماهیت شغلی کارگرانی که بین ۸ تا ۱۸ سال سابقه‌ کار در شرکت داشته‌اند را موقت دانست؟ حتی روابط عمومی پتروشیمیِ چوار ایلام، علتِ خودکشِی این کارگران را بی‌ارتباط با کارخانه دانسته است. این در حالی است که طی سال‌های گذشته کارگران این پتروشیمی بارها در اعتراض به معوقات مزدی، عدم اجرای طرح طبقه‌بندی مشاغل، دستمزدهای ناچیز، نداشتن امنیت شغلی و تعدیل‌های گاه‌و‌بی‌گاه اعتراض کرده‌اند، اما تداوم خودکشی‌ها نشان می‌دهد مشکلات کارگران پایدارتر از این حرف‌هاست. چه‌بسا «فرشاد اسماعیلی» کارشناس مسائل حقوقی و پژوهشگر حقوق کار نیز درخصوص اطلاعیه پتروشیمی به ایلنا بیان کرد: «اتفاقا از پاسخی که روابط عمومی شرکت داده می‌توان به اساس مساله رسید. بحران در همین نقطه‌ توجیه است؛ توجیهِ اینکه چون کارگران متعلق به شرکتِ پیمانکار هستند، پس ربطی به ما ندارند! مساله‌ اصلی انتقاد به اساسِ همین سیاست‌هاست. برون‌سپاری، ارزان‌سازی نیروی کار، موقتی‌سازی و مقررات‌زدایی که اینها ویژگی‌های اقتصاد نئولیبرال است. سیاست‌هایی که کار را به جایی می‌رساند که کارگر دست به خودکشی می‌زند.» وی تاکید می‌کند: «پیمانکاری بودن، رفع مسوولیت نمی‌کند. ببینید طبق ماده ۱۳ قانون کار، شرکت واگذارکننده، مسوولیت‌های متعددِ قانونی در قبال شرکتی دارد که کار را به آن واگذار کرده است. همه‌ رفتارها و حقوق مکتسبه‌ای که در شرکت مادر بوده در شرکتِ پیمانکار هم باید رعایت شود و مسوولیتِ نظارت بر این موضوع برعهده‌ شرکت مادر است. قرار نیست به دلیلِ واگذاری کار به شرکت پیمانکار حقوق کارگر تضییع شود.» بنابراین نه‌تنها پیمانکاری کارگران، پتروشیمی چوار ایلام را برائت می‌کند، بلکه کارگران با ۸ تا ۱۸ سال سابقه‌ کار را می‌توان کارگران پروژه‌ای دانست. البته مسوولان مربوطه هم باید این را بدانند که اجاره‌خانه، هزینه معیشت خانواده، آبروی پدر خانواده، هزینه تحصیل فرزندان، هزینه‌های روزمره زندگی پروژه نیست که به همین راحتی روزی تمام شود. این پژوهشگر حقوق کار، با اشاره به دلایل رواج مرگ‌های خودخواسته کارگری در کانال تلگرامی خود نیز نوشت: خودکشی کارگران به‌ویژه در محیط‌های کاری با جمعیت بالا، موضوعی است که در چند سال اخیر با آن مواجه هستیم. این اتفاقات در سال‌های اخیر در جمعیت‌های کارگری و محیط‌های کاری با تعداد زیاد کارگری رخ داده و اغلب هم در شهرهایی به وقوع پیوسته که شرایط کار و شرایط زندگی در آن برای کارگران سخت است. مثلا در خوزستان، ایلام و اراک گزارش‌هایی را از خودکشی کارگران در سال‌های اخیر در رسانه‌ها دیده‌ایم؛ بنابراین این نکته که این خودکشی‌ها در مناطقی بیشتر رخ داده که محیط کاری بزرگ با تعداد زیاد کارگر به حساب می‌آمده و شهرها از نظر معیشتی و رفاهی وضعیت نامناسبی دارند، صرف‌نظر از متغیرهای دیگر به‌خودی‌خود واجد نکاتی است.
وی افزود: نکته دیگر این است که این خودکشی‌ها اغلب در محیط‌هایی رخ داده که تجربه اعتراضات کارگری جمعی در آنها وجود داشته، همچنین سابقه تصمیمات سالب جمعی از سوی کارفرما مانند تعدیل‌های گسترده و اخراج‌های جمعی یا کاهش مدت قراردادها را هم داشته‌اند. در بسیاری از این کارگاه‌ها شرایط به‌گونه‌ای است که پرداخت حقوق و مزایا چندان منظم نبوده و در بسیاری موارد کارها و دریافت خدمات برون‌سپاری‌شده و پای پیمانکار دست اول و دوم و شرکت‌های تامین نیرو وسط آمده که در مجموع منجر به شرایط شکننده شغلی برای کارگران و دریافت نامنظم دستمزد شده است. این مساله در کنار سختگیری کارفرما در شرایط کاری کارگران و ناهمخوانی و عدم تطبیق سختی کار با میزان و زمان دریافت حقوق و مزایا بر بدی وضعیت موجود افزوده است. بنابراین کارگری که از نظر وضعیت حقوق و مزایا در مضیقه است یا امنیت شغلی شکننده‌ای دارد، چند راه بیشتر ندارد؛ یا باید از طریق یک اقدام جمعی خواسته‌اش را مطالبه کند که در این زمینه اغلب راهی برای بیان خواسته یا اعتراضی جمعی وجود ندارد.
این پژوهشگر حقوق کار در پایان تاکید کرد: تا زمانی که تشکل کارگری و سندیکای کارگری مستقل غیردولتی در این فضاها وجود ندارد و حتی نهادهای قانونی دولتی چون شورای اسلامی کار یا نهادهای دیگر سیاسی در چنین محیط‌های کاری با تعداد زیاد کارگر حضور ندارند، امکان بیان جمعی مطالبات وجود ندارد. برای همین راه‌حل‌های جمعی اغلب مسیر مسدودی را برای مطالبات کارگری به‌همراه دارند. به این ترتیب که ممکن است شاهد این باشیم که در چنین شرایطی سوژه و ابژه یکی شده و فرد دست به خودکشی یا خودسوزی اعتراضی بزند. دیده شده که در چنین مواردی فرد محل کار را به عنوان مکانی برای این اقدام مشخص کرده تا مشخص شود این اقدام در نتیجه شرایط کاری‌اش بوده نه مشکلات خانوادگی یا مسائلی دیگر.
آمار مرگ‌های خودخواسته ایلام در صدر
در استان محروم ایلام نه‌تنها آمار بیکاران بیشتر است، بلکه از نظر مرگ‌های خودخواسته نیز نگران‌کننده اعلام شده است. بر‌اساس آمار سازمان پزشکی‌قانونی در مقایسه اعداد خودکشی در ایران بین سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ اعداد و ارقام جالب‌توجهی خودنمایی می‌کنند. در سال ۱۴۰۰ خودکشی در کل کشور ۴۲ درصد در مقایسه با سال ۱۳۹۵ افزایش یافته است. در ‌این‌ میان و در همین مقایسه پنج‌ساله استان آذربایجان غربی با ۵/۱۰۳ درصد افزایش بیشترین افزایش رخداد خودکشی را به خود اختصاص داده است. استان‌های بعدی شامل بوشهر با ۹۷ درصد افزایش و استان مرکزی با ۸۹ درصد افزایش هستند. مقایسه آمارهای خودکشی در استان ایلام بین سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ بیان‌‌کننده افزایش ۴۵‌درصدی خودکشی استف اما اگر به فراوانی رخ‌دادن خودکشی در استان‌های ایران در سه دهه اخیر نگاه کنیم، به جز سه سال در همه سال‌ها بیشترین تعداد خودکشی به استان ایلام اختصاص دارد. در واقع در این سه دهه همیشه ایلام بیشترین میزان خودکشی را داشته و فقط در سه سال ۱۳۹۵، ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ در رتبه دوم قرار گرفته و استان‌های کرمانشاه و کهگیلویه‌و‌بویراحمد بیشترین میزان خودکشی را به خود اختصاص داده‌اند.
ارتباط مرگ خودخواسته کارگران با شکست در شغل
«امیرمحمود حریرچی» جامعه‌شناس با اشاره به اینکه خودکشی دلایل متعددی دارد، به «جهان‌صنعت» گفت: بخشی از آن به اقتصاد برمی‌گردد که خودکشی‌های معیشتی است. بخشی از خودکشی‌ها مربوط به شکست در مشاغل اقتصادی است. بخشی مربوط به شکست عشقی و آموزشی است. بخشی مربوط به اختلالات روانی، مواد مخدر و روان‌گردان‌هاست. واقعیت این است که مجموعه‌ای از عوامل در خودکشی تاثیرگذارند ، حتی سیاستگذاری غلط می‌تواند عاملی برای خودکشی باشد. بنابراین باید سیاستگذاری‌ها، ویژگی‌های محیطی، شرایط خانوادگی و ویژگی‌های فردی را در این موضوع مدنظر قرار داد. با این حال به نظرم رواج مرگ‌های خودخواسته کارگران در ایلام به دلیل شکست در شغل و نگرانی نسبت به هزینه‌های خانواده است.
وی افزود: از طرفی دولت‌ها برنامه مدونی برای اشتغالزایی در ایلام ندارند. ایلام یکی از مهم‌ترین مرزهایی است که هر‌ساله برای تردد اربعین از آن انجام می‌شود. برای اربعین گذشته اعلام شد ۹ میلیون نفر از این استان به کشور عراق رفته‌اند، اما از این فرصت استفاده چندانی برای استان نمی‌شود. چرا‌که همه خدمات از مرکز و پایتخت برای زائران آورده می‌شود برای همین باید گفت همان‌طور که سهمی از نفت برای توسعه این استان به کار گرفته نشده، در دیگر عرصه‌ها هم از پتانسیل این استان استفاده نشده و مشاهده این وضعیت هم می‌تواند موجب ناامیدی برخی افراد شود.
این جامعه‌شناس اظهار کرد: به طور معمول افرادی که افسردگی دارند، گرایش بیشتری به سمت خودکشی دارند. در خانواده نیز موضوعاتی از جمله روابط فرا زناشویی، خشونت‌های بیش از حد، ازدواج‌های اجباری می‌تواند جزو عوامل خودکشی باشد. در حوزه فردی نیز فقدان مهارت کنترل خشم و مهارت تاب‌آوری و موضوعات دیگر می‌تواند جزو عوامل باشد. بنابراین مجموعه‌ای از عوامل فردی، خانوادگی و اجتماعی در امر خودکشی تاثیرگذار است. تمام این عوامل دست به دست هم می‌دهند تا فرد صبرش لبریز شود. متاسفانه برخی شکست در شغل را پایان کار می‌دانند. این در حالی است که باید به تمامی کارگران تاب‌آوری و مهارت‌های لازم روحی و روانی را آموزش داد. هر کارخانه به یک روانشناس نیاز دارد، اما مسوولان مربوطه اهمیتی به این موضوعات نمی‌دهند.