کاشی هفت‌رنگ در آستانه فراموشی

نادر نینوایی- کاشی هفت‌رنگ یکی از جلوه‌های اصیل هنر ایرانی است که از گذشته‌های دور وجود داشته و در شیراز به اوج خود رسیده است. از ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد این کاشی می‌توان به استفاده از رنگ‌های شاد و طرح گل و مرغ در آن اشاره کرد. نمونه‌های بسیار زیبای این هنر در تاریخ هنر شیراز قابل مشاهده است که کاشی‌کاری‌های هنرمندانه مسجد نصیر‌الملک مشیر و مسجد وکیل از آن جمله هستند.
باوجود اهمیت و جایگاه شاخص هنر سنتی کاشی هفت‌رنگ شیراز اما آن‌طور که معاونت صنایع‌دستی میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اعلام کرده این هنر اصیل در آستانه فراموشی است. برای بررسی بیشتر وضعیت امروز و چالش فراموشی کاشی هفت‌رنگ به سراغ علی تعبدی هنرمند و تولید‌کننده کاشی هفت‌رنگ در شیراز رفتیم و پای درد دل‌هایش نشستیم.
تعبدی ضمن تاکید بر اینکه استادکارانی که این هنر سنتی را به طور کامل شناخته و با صفر تا صد ریزه‌کاری‌های آن آشنا هستند بسیار محدود است می‌گوید: راه و رسم گذشته و قدیمی این هنر سنتی با خطر فراموشی مواجه است.
وی البته معتقد است که ظرفیت‌های بالای هنری کاشی هفت‌رنگ در کنار خلاقیت هنرمندان جوان فعال در این حوزه در نهایت باعث رونق این هنر- صنعت در کشور می‌شود و می‌توان به آینده آن امیدوار بود.
مشروح مصاحبه «جهان‌صنعت» با علی تعبدی هنرمند و تولید‌کننده کاشی هفت‌رنگ در شیراز در پی می‌آید.
پیش از این وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کاشی هفت‌رنگ را در لیست صنایع‌دستی در آستانه فراموشی قرار داده بود. با توجه به جایگاه و اهمیت این هنر سنتی شاخص، وضعیت آن را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
خوشبختانه کاشی هفت‌رنگ نه تنها فراموش نشده بلکه خیلی هم رونق دارد. توجه داشته باشید که کاربرد کاشی هفت‌رنگ منحصر به یک فضا و یا یک مکان خاص نیست. کاربرد این هنر سنتی بسیار وسیع است و شما می‌توانید جلوه‌های گنبد و گلدسته مساجد و بقاع متبرکه تا رستوران‌ها، هتل‌ها، خانه‌ها و حتی در بوفه‌های خانه‌ها به اشکال و اندازه‌های مختلف را مشاهده کنید.

برای مثال یک بشقاب میناکاری را در نظر بگیرید، برای ساخت آن پایه کار می‌تواند فلز باشد و با نقش‌های میناکاری آذین شود و یا می‌تواند پایه کار سفال و یا چینی باشد که با رنگ‌های معمول کاشی هفت‌رنگ مزین شود.
با این تفاسیر همین کاربرد وسیع کاشی هفت‌رنگ باعث شده که این چشمه جوشان، خروشنده و پایدار باقی بماند.
با توجه به آنچه گفتید فکر می‌کنید بر چه اساسی معاونت صنایع‌دستی وزارت میراث فرهنگی این هنر سنتی به تعبیر شما پرکاربرد را در فهرست آثار در معرض فراموشی قرار داده است؟
دقیقا نمی‌دانم براساس چه معیاری این مساله مطرح شده است. توجه داشته باشید که کاشی هفت‌رنگ صرفا یک فعالیت هنری نیست بلکه ترکیبی از هنر و صنعت است. در طراحی و ساخت کاشی هفت‌رنگ ابتدا بدنه کاشی یا بیسکویت آن را درست می‌کنند. همچنین لعاب و رنگ‌های مختلف را نیز به صورت جداگانه درست می‌کنند. با این نگاه اگر بخواهیم هنرمندان برجسته‌ای که تمام ریزه‌کاری‌های کاشی هفت‌رنگ را انجام می‌دهند در نظر بگیریم، باید گفت که بله این هنر در معرض فراموشی قرار دارد. بعید می‌دانم در سطح کشور هنرمند زیر ۶۰ سالی باشد که همه ریزه‌کاری‌های کاشی هفت‌رنگ را بداند. با توجه به اقتضائات زمانی، کار تخصصی شده است؛ یعنی کاشی را از یک کارخانه و رنگ و لعاب را از کارخانه دیگر خریداری می‌کنند و در نهایت اگر خیلی هنر به خرج دهند روی آن نقاشی می‌کنند که آن هم متاسفانه خیلی از نقاشی‌ها با چاپ سیلک انجام می‌شود و یا با عکس برگردان نقش می‌خورد که خیلی متداول شده است. علت نیز آن است که به دنبال تیراژ بالا و تولید انبوه هستند. به این ترتیب کار سنتی و هنری و آن کاری که ما در گذشته استفاده می‌کردیم و تمام ریزه‌کاری‌ها و مواد مورد نیازمان را خودمان تهیه می‌کردیم بالطبع امروز در معرض نابودی قرار گرفته است.
به نظر شما برای کاربردی کردن هرچه بیشتر کاشی هفت‌رنگ و وارد کردن این هنر سنتی به سبد خرید و زندگی روزمره مردم چه اقدامات و برنامه‌ریزی‌هایی باید صورت گیرد؟
خوشبختانه نسل جوانی که امروز این هنر سنتی را آموزش می‌بینند با توجه به دید وسیع و ارتباط وسیع‌تری که با جامعه جهانی دارند توانسته‌اند به کمک ارتباطات فضای مجازی و با تکیه بر ابتکارات شخصی طرح‌های زیادی را روی وسایل مورد نیاز جامعه و وسایلی که ممکن است فرد به صورت روزمره از آن استفاده کند طراحی کرده و به کار بگیرند.
از جعبه کوچکی که برای نگهداری لوازم آرایشی مورد استفاده قرار می‌گیرد تا جای ظروف کوچک آشپزخانه مثل جای قاشق و چنگال را رویشان یک صفحه کاشی نصب کرده و تصویری از هنر کاشی هفت‌رنگ را کار می‌کنند.
در سال‌های اخیر حتی از هنر کاشی هفت‌رنگ در طراحی و ساخت ظروف سفره هفت‌سین نیز بهره گرفته شده است.
این کاربرد وسیع کاشی هفت‌رنگ بسیار جالب بوده و مورد توجه قرار گرفته است؛ به عنوان نمونه در یک مغازه ماهی‌فروشی ممکن است صاحب مغازه بخواهد تصویر یک دلفین با کاشی پشت سرش منقوش شود که هنرمندان هنر سنتی کاشی هفت‌رنگ توانایی اجرای هنرمندانه این نقوش را دارند.
نمونه‌هایی نظیر اجرای فرش سرامیکی در ورودی هتل‌ها نیز توسط هنرمندان و استادکاران کاشی هفت‌رنگ انجام شده است.
بنابراین استفاده‌های متنوع و گسترده از کاشی هفت‌رنگ وجود دارد و به همین خاطر نیز هست که در این بازار آشفته حوزه صنایع‌دستی کاشی هفت‌رنگ همچنان رمقی برای ادامه کار دارد.
با توجه به مشکلات و بحران‌های موجود در بازار صنایع‌دستی کشور از مریم جلالی به عنوان معاون صنایع‌دستی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چه توقعی دارید و به نظرتان باید چه مجموعه اقداماتی برای کمک به هنرهای سنتی کشور انجام شود؟
حتی اگر بهترین مدیران جهان را در یک جا جمع کنیم، اما ابزار کار در اختیارشان قرار نگیرد، ممکن است یک مقداری نسبت به مدیران نااهل بهتر عمل کنند اما به صورت کلی اقدامات آنها اثربخش نخواهد بود؛ همان‌گونه که بهترین مکانیک دنیا نیز بدون بهره‌مندی از آچار و ابزار لازم قادر به تعمییر خودرو نخواهد بود.
به نظرم مدیران مختلف در حوزه صنایع‌دستی هرچقدر هم که بیایند اگر ابزار مناسب در اختیار آنها قرارنگیرد، مفید و کارآمد نخواهند بود.
ابزار مورد نیاز نیز در حال حاضر پول و بودجه‌ای است که باید در اختیار صنایع‌دستی قرار گیرد. بدون بهره‌مندی از بودجه مناسب هیچ اقدام مناسبی در حوزه صنایع‌دستی تحقق نمی‌یابد. به نظرم آن نمایندگانی که امروز در مجلس حاضر هستند، باید زمان بررسی کردن بودجه نظارت دقیقی خصوصا در زمینه کم‌وکیف بودجه صنایع‌دستی داشته باشند.