کدام‌یک بازار را بهم ریخت

آیا کاهش بهای نفت باعث افزایش نرخ ارز شد یا تمدید مهلت رسیدن به توافق هسته‌ای در وین؟ کاهش درآمدهای ارزی کشور در کنار عدم قطعیت موجود باعث تغییرات بازار ارز شده‌اند ولی اینها لزوما خبر بدی برای کشور نیست.
ارزش برابری دلار در برابر ریال در بازار ارز تهران در حال افزایش است، نوشتن این یادداشت را در حالی شروع کرده‌ام که هر دلار آمریکا بهایی معادل سه هزار و ۵۳۰ تومان در بازار دارد. گرچه به نظر می‌رسد این نوسان می‌تواند عادی باشد ولی در بازار لحظه‌ای و متلاطم ارز تهران برای دارندگان ارز و پس‌اندازکنندگان هر تغییری جدی و مقدمه یک تحول بزرگ است. در نتیجه اندازه واکنش‌ها می‌تواند بیانگر اهمیت روانی تغییراتی باشد که اندازه نسبی آنها پنچ درصد می‌باشد و برای بسیاری از ناظران اقتصادی قابل صرفنظر کردن. اما این بار می‌توان این تغییرات را جدی گرفت.
آنچه باعث می‌شود ناظران اقتصادی تحولات بازار ارز را جدی بگیرند تحولات بازار بورس است. شاخص معاملات بازار بورس بعد از یک دوره افزایش و یک دوره تعادل نسبی اکنون در حال کاهش است. روز یکشنبه با کاهش یک‌هزار و ۵۶ واحدی شاخص معاملات بازار بورس به ۷۲ هزار و ۱۸۹ رسید. این تغییر شاخص به معنای کاهش پنج هزار میلیارد تومانی ارزش بازار است. برای سرمایه‌گذار متوسط ایرانی و خانوارهایی که سرمایه‌های ریالی خود را در پی افزایش شاخص در تابستان و اوایل پاییز به سهام تبدیل کرده‌اند این کاهش ارزش بازار خبر خوبی نیست. برای سرمایه‌گذاران افق اقتصادی کشور در حال تغییر است و آنها با تغییر اجزای سبد سرمایه‌گذاری‌شان به شکل‌گیری افق جدید واکنش نشان می‌دهند.
مهم‌ترین رویدادهای موثر در تغییر افق اقتصادی کشور در عرصه روابط بین‌الملل و در بازار نفت روی داده‌اند. یک هفته بعد از مذاکرات هسته‌ای در شهر وین ایرانیان مانند بسیاری از شهروندان کشورهای صادرکننده نفت می‌دانند اوپک سقف تولیدات خود را تغییر نخواهد داد. قیمت نفت مجددا سقوط کرده است. شاخص‌های معاملات در اکثر بازارهای بورس منطقه خاورمیانه در واکنش به کاهش بهای نفت کاهش پیدا کرده‌اند. وقتی کشورهای صادرکننده نفت درآمدهای پیش‌بینی‌شده را به دست نمی‌آورند بازده سرمایه‌گذاری در بازارهای داخلی آنها تغییر می‌کند و کاهش می‌یابد. بعد از تجربه رابطه نوسانات بهای نفت و بازارهای داخلی برای بیش از پنج دهه اکثر فعالان اقتصادی از این واقعیت مطلعند. در نتیجه سقوط شاخص بازار بورس تهران مانند سایر بازارهای منطقه قابل پیش‌بینی بود.
آنچه افق اقتصادی در ایران را از سایر کشورهای صادرکننده نفت متمایز می‌کند عدم قطعیت موجود در بازار سرمایه‌گذاری به دلیل تحریم‌های موجود اقتصادی و روند فعلی مذاکرات برای پایان دادن به آنهاست. همانطور که فعالان اقتصادی شاهد بودند هفته پیش بعد از مذاکرات وین نرخ برابری دلار و ریال تغییری نکرد. تمدید مهلت مذاکرات نه باعث کاهش عدم قطعیت موجود در بازار و نه باعث افزایش آن شد ولی زمانی که بهای نفت رو به کاهش گذاشت به دلیل عدم قطعیت موجود و ادامه مذاکرات هسته‌ای باعث افزایش بیشتر عدم قطعیت موجود در بازار و تیره شدن افق اقتصادی کشور در مقایسه با سایر کشورهای
صادرکننده نفت شد.
فعال اقتصادی این شرایط را در نظر گرفته و متوجه است که سرمایه‌گذاری در بازار بورس بازده پیش‌بینی شده را ندارد حال آنکه سقوط بهای نفت و ادامه تحریم‌ها بازده سرمایه‌گذاری در بازار ارز را افزایش داده است. از این دیدگاه می‌توان این فرضیه را ارایه داد که شاخص بازار بورس و بهای ارز در نتیجه اثر جایگزینی تغییر کرده‌اند. ادامه تغییر آنها می‌تواند سرمایه‌گذاران بیشتری را تشویق به خرید ارز و فروش سهام کند که خود افزایش نرخ ارز و کاهش شاخص بازار بورس را به دنبال خواهد داشت.
در واقع آنچه شاید باعث ادامه روند افزایش نرخ ارز در روزهای آینده شود بیشتر نتیجه شرایط کلان خاص کشور است، سقوط بهای نفت باعث شروع این تغییرات شده است ولی احتمال دارد این نوسانات به دلیل نگرانی سرمایه‌گذاران و تلاش آنها برای حفظ ارزش سرمایه‌شان ادامه پیدا کند. اینجاست که متوجه می‌شویم هزینه فرصت‌ها را هرگز در زمان از دست دادن آنها نمی‌توان تخمین زد چراکه آینده همیشه ما را با آشکار کردن ابعاد جدیدی درباره تصمیمات اقتصادی غافلگیر می‌کند.
* اقتصاددان و استاد دانشگاه