کرونا؛ تهدید یا فرصت؟

آرزو فرشید- کرونا در ایران همچنان می‌تازد و رویه مقابله با آن، چنگی به دل نمی‌زند. نقش اوضاع و احوال تحریمی کشور را در بسته بودن دست مسوولان را نادیده نمی‌گیریم و می‌دانیم که مدیریت این وضعیت در شرایط موجود چقدر سخت است. اظهارنظر درباره اینکه تحریم و ماحصل آن بیشتر بستر را برای شیوع کرونا فراهم کرده یا سوءمدیریت و تصمیمات نادرست و دیرهنگام، نیازمند بحث مفصلی است که اکنون قصد آن را نداریم. مقصود از نگارش این گزارش بررسی آن نگاهی است که بر مبنای آن شیوع و قربانی گرفتن کرونا در ایران، نمایشی از مظلومیت ماست و می‌تواند جامعه جهانی را علیه آمریکا شورانده و موجب رفع تحریم‌های یکجانبه این کشور علیه ما شود. این اتفاق در صورت رخ دادن، خوشایند هر ایرانی است و ما نیز آرزوی آن را داریم اما مع الاسف بیش از آنکه واقع‌بینانه باشد، خوش‌خیالانه به نظر می‌رسد. مشاهده برخی اقدامات و اظهارات مثل پس زدن کمک‌های بین‌المللی و پس‌ فرستادن پزشکان بدون مرز نیز این گمانه را ایجاد می‌کند که اساسا هدف از این نمایش مظلومیت بهره‌برداری از کمک‌های بین‌المللی و حل و فصل معضل کنونی نبوده و ما به هیچ چیز غیر از عذرخواهی آمریکا و حذف کامل تحریم‌ها قانع نیستیم! سوال اینجاست که تلاش برای تحقق این رویا در شرایط کنونی که جان مردم در خطر است چقدر منطقی است؟ آیا نباید حق حیات مردم را در اولویت قرار داد و بر هر ملاحظه سیاسی و ایدئولوژیکی ترجیح داد؟
کرونا؛ تهدید یا فرصت؟
به اعتقاد کارشناسان و تحلیلگران مسائل بین‌الملل سخن گفتن از ظلمی که آمریکا با اعمال تحریم علیه ایران بر ما رانده و در این روزهای کرونایی بیش از هر وقت دیگری عیان است، برای آنکه این کشور تغییر رویه داده یا دیگرانی در جهان آن را به تغییر رویه وادارند، کافی نیست. قطعا دیپلمات‌های باتجربه ایرانی نیز به این مهم واقف‌اند و می‌دانند که وصف این روزهای ما شاید دل جهانیان را به رحم آورده و آنان را متاسف کند اما اگر با اقدامات عملی ایران در راستای اعتمادسازی و برقراری روابط کم‌تنش‌تر در عرصه‌ بین‌المللی همراه نباشد، به کار نخواهد آمد.
پرواضح است که دستگاه دیپلماسی و حتی دولت تنها تصمیم‌گیرندگان سیاست خارجی در ساختار جمهوری اسلامی ایران نیستند و بر این اساس می‌توان گمان کرد که دست بسته آقایان برای در پیش گرفتن اقدامات عملی و تلاش برای اعتمادسازی، سبب شده به شرح حال این روزها اکتفا کرده و تصور کنند که می‌توان از تهدید کرونا، فرصتی برای رفع تحریم‌ها ساخت.
همین است که شاهدیم وزیر امور خارجه کشورمان در توئیتی می‌نویسد: «آمریکا تحریم ها را با هدف خالی کردن منابع مورد نیاز ایران برای مقابله با #کووید–۱۹ تشدید می‌کند در حالی که شهروندان ما در حال مرگ از این «بیماری» هستند.» یا اینکه دست به دامن آنتونیو گوترش دبیر کل سازمان ملل متحد شده و در نامه‌ای خواستار برداشتن تحریم‌ها می‌شود. فقط او نیست و دیگران نیز در ایران همین رویه را در پیش گرفته‌اند. مثلا رحیمی جهان‌آبادی رییس کمیته بین‌الملل کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس با بیان اینکه «تحریم‌های ظالمانه در بحران امروز کشور در حال تبدیل شدن به یک خطر خیلی بزرگ علیه سلامت مردم است» گفت: «امروز کشورهای دیگر در عرصه جهانی باید کمک کنند که این تحریم‌های ظالمانه رفع شود.» معاونان ظریف و سفرای ایران در کشورهای مختلف نیز طی روزهای اخیر ملاقات‌ها و مصاحبه‌هایی حول همین محور داشته اند. نکته اما اینجاست که کارشناسان امر این رویه را منتج به نتیجه نمی‌دانند.
اقدامات عملی به جای نامه‌نگاری
مثلا یوسف مولایی کارشناس مسائل بین‌المللی در گفت‌وگویی با «جهان صنعت» ضمن ابراز امیدواری به نتیجه دادن این رویکرد مسوولان امر گفت: «مساله این است که ما طی ۴۰ سال گذشته نشان داده‌ایم که در تعامل با نظام بین‌الملل دچار مشکل هستیم و بابت این مشکلات نیز هزینه‌های سنگینی را پرداخت کرده‌ایم. اکنون ممکن است جدی بودن تهدید کرونا نسبت به موضوعات قبل سبب افزایش آگاهی ما نسبت به گستره و عمق فاجعه شده باشد و موجب تجدیدنظری در سیاست‌های ما شود. از مسیر این تجدیدنظر و تغییر رویکرد بتوان مسیر متفاوتی را در تعامل با نظام بین‌الملل طی کرد.»
وی تاکید کرد: «مسلما روابط بین‌الملل به صورت روابط خیلی سخت و غیرقابل انعطاف نیست. این مناسبات در هر ثانیه و لحظه می‌تواند تغییر کند و مسیر متفاوتی را طی کند. ما در روابط با آمریکا صرف نظر از این داوری که مقصر کیست، باید بپذیریم که آمریکا به عنوان یک عضو تاثیرگذار در نظام بین‌الملل و یک بازیگر مهم به نوعی در تعیین خط مشی نظام بین‌الملل نقش تعیین کننده‌ای دارد. باید این جایگاه را بپذیریم و برای ادامه حیات خود در این دنیای پرمخاطره باید تنش با آمریکا را کاهش دهیم. اکنون به خاطر اینکه خطر کرونا واقعا جدی است، داشتن مناسبات سازنده با دنیا و دریافت کمک از آنان به نیازی جدی برای ما تبدیل شده است. در حقیقت این ویروس نشان داد که دنیا بدون مرز است و هر خطری در هر جای دنیا قابل انعطاف به جایی دیگر است و از طرفی بدون استفاده از تجربه کشورهای مختلف نمی‌توان با خطرات بزرگی مثل این به تنهایی مقابله کرد.»
این کارشناس حقوق بین‌الملل ادامه داد: «شاید مجموعه شرایطی که با شیوع کرونابه وجود آمده، ایران و آمریکا را به سوی انعطاف بیشتری هدایت کند و مسائل بشردوستانه این مسیر را برای تعامل بیشتر هموار کند.»
وی در پاسخ به این سوال که آیا اگر شاهد اقدام عملی از سوی ایران نباشیم و اقدامات ما در حد همین توئیت‌ها و نامه‌نگاری‌ها باقی بماند، شاهد تغییر در وضعیت تحریمی خواهیم بود، گفت: «ما واقعا به تجدید نظر در رویکردهای خود نسبت به نظام بین‌الملل نیاز داریم. خیلی ساده بگویم در جنگ تحمیلی ما امکان این را داشتیم که زودتر از هشت سال و از طریق سازمان‌های بین‌المللی جنگ را خاتمه دهیم اما با تاخیر و از طریق قطعنامه ۵۹۸ این کار را کردیم. در ماجرای گروگانگیری نیز ما می‌توانستیم با معاهده الجزایر به مساله پایان دهیم و در نهایت از سازوکارهای نظام بین‌الملل استفاده کردیم. در مساله برجام و پرونده هسته‌ای نیزهمین طور. همه اینها نشان می‌دهد که ما تصمیمات خود را با تاخیر اتخاذ می‌کنیم اما در نهایت از همین مکانیسم‌هایی که نظام بین‌الملل تعریف کرده، استفاده می‌کنیم زیرا خارج از آن مسیری وجود ندارد.»
مولایی تاکید کرد: «درس‌آموزی از سیاست‌های گذشته شاید ما را متوجه این خطر بزرگ پیش‌رو کند و دریابیم که باید گام‌های بیشتری را برای تنش‌زدایی برداریم و برای حفظ منافع ملی و رعایت حق حیات مردم در کمک‌گیری از امکانات بین‌المللی و تنش‌زدایی اقدامات بیشتری را انجام دهیم. روشن است که اگر این سیاست‌ها مورد تجدیدنظر قرار نگیرد، ممکن است ما فرصت‌های بیشتری را از دست داده و هزینه‌های سنگین‌تری را پرداخت کنیم.»
این کارشناس مسائل بین‌الملل با تاکید بر اینکه «شروع حرکت قطعا باید از طرف ایران باشد» گفت: «تا زمانی که اعتمادسازی نکنیم، درهای بین‌المللی برای ما باز نمی‌شود. ما باید در عمل نشان دهیم که سیاست‌های خود را در مسیر تنش‌زدایی تغییر داده و می‌خواهیم که با اراده و رویکرد جدیدی در صحنه بین‌المللی ظاهر شویم. این قطعا نیازمند اقدامات عملی است و فقط با حرف و بیانیه و نامه‌نگاری تحقق پیدا نمی‌کند.»
ایرادات وارده به دیپلماسی
به هر حال برخی همچنان خوشبین هستند که تلاش‌های دستگاه دیپلماسی ایران مورد توجه جامعه جهانی قرار گرفته و به اجماعی برای ضرورت کاهش فشارها بر ایران ختم شود. نتیجه این نگاه خوشبینانه به قدری خوب است که همه ما با همه وجود آرزو می کنیم به واقعیت بپیوندد. اما علی‌الحساب راهی نیست غیر از انتظار و مشاهده. باید صبر کرد و دید که رویه مسوولان ایران برای جلب توجه جهانیان به کار آمده و تغییری در وضعیت تحریمی ما ایجاد می‌کند یا خیر؟ باید منتظر ماند و دید که صرفا شرح اقدامات ناصواب آمریکا و آثار تحریم‌های یکجانبه‌اش گرهی از مشکلات ما باز می‌کند یا نیازمند اقدامات عملی‌تر در عرصه بین‌الملل بود. همچنین باید به این نکته نیز توجه کرد که اظهارات آقایان در این نامه‌ها، توئیت‌ها و مصاحبه‌ها مصرف خارجی داشته و برای جلب توجه جامعه جهانی است و یا مصرف داخلی دارد و بهانه‌ای برای توجیه اهمال‌کاری‌ها و سوءمدیریت‌هاست؟!
بی‌نتیجه بودن رویه نمایش مظلومیت ایران به جامعه جهانی در روزها و هفته‌های اخیر کاملا اثبات شد، به قدری که حسن روحانی گفت: «متاسفانه‌ آمریکایی‌ها در این شرایط حاد و سخت جهانی هم درس عبرت نگرفتند، نفهمیدند چه باید بکنند. الان موقع خوبی بود، الان موقعی بود که از کار غلط‌شان عذرخواهی کنند. موضوع، موضوع انسانی بود. هیچ کس آنها را ملامت نمی‌کرد که شما عقب‌نشینی کردید. بهترین فرصت تاریخی برای آمریکایی‌ها بود که از مسیر غلط خودشان برگردند و یک بار هم که شده به ملت ‌خودشان بگویند ما ضد ملت ایران نیستیم. آنها همیشه ضد ملت ایران عمل کردند اما امروز ضدیت‌شان نسبت به ملت ایران آشکارتر و واضح‌تر است.»
سوال اینجاست که بی‌ثمر ماندن تلاش‌های دستگاه دیپلماسی صرفا ناشی از پلیدی غرب و در راس آن آمریکاست و یا ما نیز با برخی اقدامات خود مثل نپذیرفتن کمک‌ها و پس زدن دست یاری پزشکان بدون مرز به از دست رفتن این فرصت به قول روحانی تاریخی کمک کردیم؟ یوسف مولایی معتقد است که ایرادات وارده به عملکرد دستگاه دیپلماسی را نباید نادیده گرفت.
او تاکید کرد: «کرونا به عنوان یک شاخص برای سنجش قابلیت‌ها، توانایی، کفایت و تعهد دولت‌ها برای حفظ حق حیات ملت‌ها بسیار موثر بود یعنی ما با استفاده از این شاخص می‌توانیم جایگاه هر دولت و کشوری را در نظام بین‌الملل بسنجیم.»وی افزود: «هر کشوری که دغدغه حق حیات ملت خود را داشته باشد و این برایش عامل تعیین‌کننده در تصمیم‌سازی‌ها باشد از هر منبع و امکانی برای حل این معضل اساسی استفاده می‌کند و ملاحظات سیاسی، ایدئولوژیک و… را در برابر حق حیات در اولویت نمی‌داند. به نظر می‌رسد که دولت و دستگاه خارجی ما که ممکن است تحت تاثیر عوامل گوناگونی باشد، این حق حیات را در اولویت قرار نداده است و ملاحظات دیگر را حداقل در این مقطع کنار نگذاشته است.»
مولایی با اشاره به رد کردن کمک پزشکان بدون مرز از سوی ایران گفت: «همه می‌دانند که پزشکان بدون مرز از ۱۹۷۱ تا کنون در بیش از ۷۰ کشور دنیا فعالیت انسان دوستانه داشته‌اند و این یعنی هیچ نوع ملاحظه مادی، منفعت‌طلبانه، سیاسی و… در دستور کار ندارد. بنابراین وقتی که کمک اینها را رد می‌کنیم روشن می‌شود که ملاحظاتی غیر از حق حیات مردم مد نظر قرار دارد و این اصلا پسندیده نیست.»
وی خاطرنشان کرد: «به اضافه اینکه همه کشورهای موفق در مبارزه با کرونا از همه امکانات و منابعی که در اختیار دارند – اعم از بسیج امکانات مردم، استفاده از ظرفیت‌های اجتماعی و تاریخی برای ایجاد همبستگی، استفاده از خرد جمعی و…- حداکثر استفاده را می‌کنند اما به نظر من کارنامه دولت ما در این زمینه چندان درخشان نبود.»به گفته وی، متاسفانه همان‌طور که در عرصه سیاست داخلی مشکلاتی داشتیم، در عرصه سیاست خارجی نیز شاهد مشکلاتی بودیم که به نظر من عمده آن از جایگاهی که به حق حیات مردم داده‌ایم، ناشی شده است. اگر عملکرد دستگاه سیاست خارجی را با این شاخص بررسی کنیم حتما ایرادات و انتقادات بسیاری به آن وارد است.وی در پاسخ به اینکه آیا آن نامه‌نگاری‌ها و این پس زدن کمک‌ها مصداق رفتار متناقض نیست گفت: «اینکه دولتی کمکی را رد کند یا به درستی از امکانات بین‌المللی استفاده نکند یا رفتار متناقض داشته باشد در حوزه حقوق بین‌الملل مورد بحث قرار نمی‌گیرد و می‌تواند حاوی یک پیام سیاسی باشد. البته اگر حوزه حقوق بین‌الملل را گسترده فرض کرده و حقوق بشر را درون آن قرار دهیم می‌توان پرسید که اگر این رفتارها موجب نقض حقوق بشر شود، آیا مسوولیتی متوجه آن مجموعه است یا خیر؟ البته در این عرصه هم قواعد چندان روشنی وجود ندارد. بهتر است این موضوع را در حیطه روابط بین‌الملل بررسی کرد و دید که رفتار متعارف و منطقی یک دولت در این شرایط چه باید باشد یعنی باید دولت‌های موفق در شرایط بحرانی را در سطح دنیا مورد بررسی قرار دهیم و رفتار دولت خودمان را با آن رفتارها بسنجیم. به هر حال ایران در جذب کمک‌های بین‌المللی موفق نبوده است و از این نظر می‌توان به دستگاه دیپلماسی و جهت‌گیری آن و حتی روش‌های دیپلماتیک ما ایرادتی را گرفت.»