کشاورزی کم‌بازده ایران

گروه بازرگانی- با وجود اینکه خطرهای حوزه خاک مهم‌تر از بحران آب است اما در حال حاضر با چالش‌هایی نظیر فرسایش و قاچاق خاک روبه‌رو هستیم. این در حالی است که به گفته کارشناسان، اگر آب تمام شود شاید بتوان برای آن جایگزینی پیدا کرد اما اگر خاک از بین رود، کسی حاضر به فروش آن نخواهد بود. طی سال‌های گذشته قاچاق خاک همواره به‌عنوان یکی از مباحث چالش‌برانگیز مطرح می‌شود و حتی برخی از نمایندگان مجلس و کارشناسان نیز علاوه بر تایید این موضوع، از آن انتقاد می‌کنند اما مدیران وزارت جهاد کشاورزی کاری جز تکذیب این موضوع انجام نمی‌دهند. براساس آنچه برخی از مسوولان می‌گویند، قاچاق خاک از ابتدای دهه ۸۰ شروع شده است. بر این اساس قاچاق خاک‌های مراتع و مزارع بیشتر از استان‌های جنوبی از جمله استان فارس صورت می‌گیرد و به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس به‌ویژه امارات و قطر فرستاده می‌شود که در امارات برای ساخت جزایر مصنوعی و در قطر برای خشک کردن دریا از آنها استفاده می‌شود.
علاوه بر وجود معضل قاچاق خاک در کشور، در شرایط فعلی با چالش فرسایش خاک نیز روبه‌رو هستیم که تاثیر مستقیم بر کاهش عملکرد محصولات کشاورزی دارد. براساس آخرین گزارش منتشر شده از سوی فائو، فرسایش خاک هر ساله موجب کاهش چهار درصدی عملکرد محصولات کشاورزی در جهان می‌شود. این در حالی است که وضعیت فرسایش خاک در ایران بحرانی است و باید هر چه سریع‌تر فکری به حال آن کرد. به گفته کارشناسان، در ایران بیش از دو تا سه برابر حد مجاز فرسایش خاک داریم. در واقع آمارها حاکی از آن است که سالانه بیش از دو میلیارد تن خاک کشور بر اثر فرسایش از دست می‌رود در حالی که براساس نظر صاحب‌نظران یک فاجعه زیست‌محیطی تلقی می‌شود. همچنین گفته می‌شود خاک ایران سالانه چهار برابر بیشتر از خاک کشورهای جهان بر اثر فرسایش آبی یا بادی نابود می‌شود اما رسیدگی به این موضوعات آنطور که باید و شاید در دستور کار متولیان این حوزه قرار ندارد.
بر همین اساس مراسم روز جهانی خاک با شعار «جلوگیری از فرسایش خاک برای حفظ آینده» با حضور سرپرست جدید وزارت کشاورزی، مسوولان و کارشناسان در این حوزه برگزار شد. در این همایش به ارزش حفاظت از خاک اشاره شد که در مقایسه با آب مهم‌تر است و باید تمهیدات لازم برای حفظ این منبع ارزشمند در نظر گرفته شود. در مراسم روز جهانی خاک که با حضور عباس کشاورز برگزار شد، همچنین به مساله واردات محصولات کشاورزی نیز اشاره شد. سرپرست جدید وزارت جهاد کشاورزی با بیان سه مشکل بخش کشاورزی مرتبط با خاک، گریزی طعنه‌آمیز به نظرات برخی نظریه‌پردازان زد و گفت: این‌گونه نظریه‌پردازان علم خود را به رخ ما می‌کشند و می‌گویند واردات بهتر از تولید است. این در حالی است که به نظر می‌رسد صحبت‌های سرپرست جدید وزارت کشاورزی معطوف به صحبت‌های عیسی کلانتری، رییس اسبق وزارت جهاد کشاورزی است که بارها و بارها بر این نکته تاکید کرده که خودکفایی در کشور منجر به از دست رفتن منابع می‌شود و باید روی خودکفایی محصولات کشاورزی اصرار نکنیم.
همزمان بعضی منابع خبری می‌گویند کلانتری که ۱۲ سال بر کرسی وزارت کشاورزی کشور تکیه زده بود با استعفای اخیر حجتی به دنبال چیدمان گزینه‌های خود در وزارت کشاورزی است و می‌خواهد با نشاندن نیروهای نزدیک به خود در بدنه این وزارتخانه سیاست‌های خود درباره واردات غذا را عملی سازد.
کشاورزی شکننده
بر همین اساس سرپرست جدید وزارت جهاد کشاورزی با بیان سه مشکل بخش کشاورزی مرتبط با خاک، گریزی طعنه‌آمیز به نظرات برخی نظریه‌پردازان زد و گفت: این‌گونه نظریه‌پردازان علم خود را به رخ ما می‌کشند و می‌گویند واردات بهتر از تولید است. عباس کشاورز گفت: عملکرد پایین، کاهش درآمد و بالا بودن هزینه‌های کشاورزی و پایدار نبودن بخش کشاورزی از مشکلات اساسی این بخش است.
کشاورز در بخش دیگری از صحبت‌های خود در توضیح پایدار نبودن کشاورزی کشور گفت: نباید کشاورزی ما در مقابل هر اتفاقی این قدر شکننده باشد و باید پایداری خود را حفظ کند. به‌عنوان مثال نباید در محصولات دیم نگاه‌مان فقط به آسمان باشد و باید برنامه‌ریزی منسجم حتی برای کشاورزی دیم داشته باشیم. وی در ادامه از آب به‌عنوان چالش ملی نام برد و گفت: بحران آب امروزه به تهدیدی در دریاچه ارومیه، باتلاق گاوخونی و بختگان شده و افت آب‌های زیرزمینی مهاجرت را به ویژه در دشت‌های بحرانی رقم زده است.سرپرست جدید وزارت جهاد کشاورزی با بیان اینکه تمام مسائل و مشکلات مربوط به کشاورزی و آب با تغییر نگاه و نگرش به خاک قابل جبران است،‌ گفت: نباید به دنبال جنگ با طبیعت باشیم. در واقع ما نباید همه محصولات کشاورزی را برداشت کنیم و باید بخشی از آن را به خاک برگردانیم.وی ادامه داد: مشکل ما این است که خاک را بخشی می‌بینیم در حالی که نباید هیچ تصمیمی در بخش کشاورزی بدون در نظر گرفتن اثرات آن بر خاک انجام شود. همه ارکان وزارت جهاد کشاورزی نسبت به خاک مسوول هستند و باید تلاش کنند تا اهمیت خاک را در امنیت غذایی و بخش کشاورزی عمومی سازند.
سرپرست جدید وزارت جهاد کشاورزی با بیان اینکه مشکل ما این است که بینش‌بخشی داریم در حالی که باید بینش کلی‌ برای خاک داشته باشیم، گفت: نباید تصمیمی گرفته شود که برای خاک مشکل‌ساز است. وی همچنین اظهار کرد: باید برنامه‌های جامع و کاملی طراحی شود و این برنامه‌ها به بخش‌های اجرا منتقل شود. همچنین آزمایشگاه‌های مکانیک خاک ما باید مجهز باشند و برای کشاورزان ما کشاورزی متناسب با خاک ارائه دهند.
جرایم سنگین برای تغییر کاربری اراضی
همچنین معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی با بیان اینکه آیین‌نامه قانون حفاظت از آب و خاک آماده شده و تقدیم دولت می‌شود،‌ گفت: جرایم بسیار سنگینی برای تغییر کاربری اراضی کشاورزی در نظر گرفته شده است.
علی‌مراد اکبری با بیان اینکه در تدوین این آیین‌نامه سازمان محیط زیست، سازمان جنگل‌ها و انجمن علوم خاک کشور نقش داشتند، گفت: در این آیین‌نامه جرایم بسیار سنگینی برای قاچاق خاک، آلوده ساختن خاک و تغییر کاربری و تخریب خاک پیش‌بینی شده است. وی ابراز امیدواری کرد که قانون حفاظت از خاک در جلوگیری از فرسایش و از بین رفتن خاک بسیار موثر خواهد بود.
معاون آب و خاک وزیر جهاد کشاورزی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه گاه‌گاهی خبرهایی از قاچاق خاک به کشورهای همسایه شنیده می‌شود، آیا چنین چیزی صحت دارد، گفت: طی پنج سالی که در این سمت بوده‌ام حتی یک مورد قاچاق خاک کشاورزی وجود نداشته است. آنچه به‌عنوان قاچاق خاک مطرح می‌شود، خاک‌های صنعتی و معدنی است که بخشی به صورت صادرات قانونی و احتمالا بخشی به صورت قاچاق از کشور خارج می‌شود.
اعمال هزینه ۵ برابری
در این مراسم رییس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی نیز با بیان اینکه فرسایش خاک جزو ۱۰ تهدید بزرگ برای بشریت است، گفت: در کشور ما سالانه دو میلیارد تن فرسایش خاک وجود دارد که رقمی معادل ۵۶ میلیارد دلار به طور پنهان به کشور خسارت می‌زند.
کاظم خاوازی با اشاره به اینکه با احتساب ۶/۱۰ میلیون تن واردات محصولات کشاورزی، این میزان فرسایش خاک هزینه‌ای معادل پنج برابر ارزش این واردات بر کشور تحمیل می‌کند، گفت: ایران جزو کشورهای با فرسایش متوسط به بالاست و ۱۰ تن در هکتار فرسایش دارد که در مقیاس جهانی رقم بالاتری است.
به گفته رییس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، خاک تاثیر فوق‌العاده‌ای در ذخیره کربن و چرخش عناصر غذایی دارد و اخیرا در حوزه‌های داروسازی نیز از خاک استفاده می‌شود. وی گفت:‌ اخیرا در تولید داروهای آنتی‌بیوتیک، شرکت‌های داروسازی به بن‌بست خورده‌اند و به تازگی با روی آوردن به خاک و انتقال باکتری‌های آن و نیز استخراج ژنوم خاک از آن در ساخت داروهای آنتی‌بیوتیک استفاده می‌کنند.
خاوازی همچنین گفت: فرسایش شدید خاک از ۱ تا ۱۱ تن در کاهش عملکرد محصولات موثر است و به همین دلیل امروزه نقش خاک در امنیت غذایی بسیار مهم‌تر از آب است. به گفته رییس سازمان تات، اقدامات خوبی برای حفاظت از خاک انجام شده که از آن جمله تصویب قانون حفاظت از خاک و نیز آوردن موادی در برنامه ششم توسعه برای حفظ خاک از آن جمله است.
این مقام مسوول گفت: قرار است نقشه خاک کشور طی پنج سال آماده شود. ضمن اینکه آیین‌نامه اجرایی قانون حفاظت از خاک هم در حال نوشتن است. رییس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی اجرای قانون حفاظت از خاک را در جلوگیری از تخریب و فرسایش خاک و همچنین آلوده شدن آن بسیار مهم عنوان کرد و افزود: همان‌طور که گفته شد، آیین‌نامه این قانون به زودی تقدیم دولت می‌شود و اجرایی خواهد شد.
خاوازی همچنین درباره قاچاق خاک هم گفت: تمهیدات قانونی لازم برای جلوگیری از قاچاق خاک در کشور اندیشیده شده و اجرا می‌شود. وی درباره جزئیات این قوانین نیز توضیحاتی نداد.
کاهش ۴ درصدی عملکرد محصولات کشاورزی
نماینده سازمان خواربار کشاورزی نیز در این مراسم با تاکید بر اینکه بازیابی خاک در مدت عمر انسان امکان‌ناپذیر است، گفت: فرسایش خاک عملکرد محصولات کشاورزی را سالانه چهار درصد کاهش می‌دهد. گرولد بودکر گفت که این سازمان به دنبال افزایش همکاری خود با دولت ایران در زمینه مدیریت پایدار خاک و منابع طبیعی است. وی افزود: فائو از کشورهای عضو می‌خواهد سیاست‌هایی را ایجاد کنند که ترغیب‌کننده طیف گسترده دست‌اندرکاران برای به کارگیری رویکردهای زراعی مبتنی بر مدیریت پایدار خاک باشند.
به گفته نماینده سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، فرسایش خاک در بسیاری از نقاط جهان بزرگ‌ترین تهدید موجود برای سلامت خاک و خدمات اکوسیستمی آن است چراکه فرسایش خاک موجب حذف سطح حاصلخیز خاک و کاهش فضای مناسب برای ریشه‌زایی گیاهان در خاک می‌شود؛ توالی و سپری که تاثیراتی منفی بر رشد و عملکرد محصولات کشاورزی دارد. به گفته وی، ما باید سخت تلاش کنیم تا فرسایش خاک را متوقف کنیم تا آینده‌مان را حفظ کنیم.