کشف قیمت در سایه ربات‌ها

فرزان سهرابی*
از سال1395 معاملات الگوریتمی در بورس اوراق بهادار پایه‌ریزی و به‌طور آزمایشی شروع شد.
معاملات الگوریتمی یک‌سری قواعد از پیش تعیین‌شده است که توسط انسان یا هوش‌مصنوعی کشف شده و در بازار اجرا می‌شود. از مزایای معاملات الگوریتمی می‌توان به افزایش کاربری سیستم‌ها، افزایش سرعت انتقال داده، افزایش سرعت ثبت سفارش‌ها، افزایش شفافیت، افزایش نقدشوندگی بازار و… اشاره کرد. این ابزار در بورس ایران در دسترس همه نیست یعنی یک شخص حقیقی وقتی حساب باز می‌کند، نمی‌تواند به معاملات الگوریتمی و عمق بازار دسترسی داشته باشد و به‌صورت آنلاین و ماشینی ثبت سفارش کند. طبق آیین‌نامه معاملات الگوریتمی بورس، الگوریتم‌ها محدودیت یک‌ثانیه‌ای دارند و کمتر از یک ثانیه امکان ثبت، حذف و ویرایش وجود ندارد. در معاملات آنلاین که توسط انسان انجام می‌شود، این زمان 300‌میلی ثانیه است. این 700‌میلی ثانیه برای این است که ذهن انسان قدرت پردازش کافی داشته باشد.
(سرعت پردازش ذهن انسان از ماشین کمتر است) اینجا یک مشکل اساسی به وجود می‌آید. با توجه به اینکه زیرساخت‌های معاملات آنلاین ما در بستر وب هستند و همچنین با گسترش زبان‌های برنامه‌نویسی، خیلی از کسانی که به‌طور الگوریتمی معامله می‌کنند، می‌توانند از درگاه آنلاین وارد شده و بخش‌های مختلف صفحه معاملات را مدیریت کنند که امکان استفاده از این فاصله 700‌میلی ثانیه‌ای مهیا می‌شود. این یک معضل بزرگ است. با گسترش انواع هوش‌های مصنوعی مثل جمینای که می‌تواند با هر دیواسی ارتباط برقرار کند و دستورهای از پیش تعیین‌شده را طبق روال انجام دهد، این مشکل بسیار جدی‌تر می‌شود. با اینکه این موضوع بارها با مدیران سازمان بورس مطرح شده اما توجهی به آن نشده است. موضوع دوم، وجود الگوریتم‌های غیرمجاز است که یعنی ماشین به‌طور آنلاین و بدون کنترل وارد سیستم می‌شود. الگوریتم‌ها وقتی به‌طور قانونی در اختیار همه باشد، آی‌پی ثابت اعلام می‌شود و سازمان بورس بر همه نظارت می‌کند اما در حال حاضر، ماشین‌ها در قالب معاملات آنلاین فعالیت می‌کنند و سازمان بورس نیز نظارتی انجام نمی‌دهد چراکه فرض بر معاملات به‌طور آنلاین توسط انسان است در صورتی که از درگاه آنلاین ماشینی انجام می‌شود. این یکجور اجحاف در حق کسانی است که به عنوان هوش طبیعی انسان و به صورت آنلاین فعالیت می‌کنند. برای جدا کردن الگوریتم‌ها از صفحه آنلاین باید احراز هویت آنلاین داشته باشیم (کپچا) که در طول معاملات چند بار قابلیت ریست کردن داشته باشد تا ماشین‌ها از هسته معاملات دور بمانند. موضوع سوم، مساله نظارت بر عملکرد الگوریتم‌هاست. با توجه به اینکه الگوریتم‌ها به هسته معاملات بدون نظارت دسترسی پیدا می‌کنند، این موضوع می‌تواند آغازی برای تبانی باشد. بازار برای بزرگ شدن به الگوریتم نیاز دارد ولی الگوریتمی نظارت شده که در اختیار همه باشد و در چارچوب مشخصی انجام شود. در نتیجه وقتی ربات‌ها می‌توانند از طریق آنلاین وارد هسته معاملات شوند، می‌توانند با استفاده از الگوریتم‌هایی که در سایر بورس‌ها جرم‌انگاری شده است مستقیم اقدام به تبانی کنند. آیا حجم معاملاتی که اکنون شاهد آن هستیم، واقعی هستند؟ ممکن است گفته شود اینها معاملات خرد هستند اما بسیار است معاملاتی که به‌صورت تبانی انجام می‌شوند، توسط کدهای اجاره‌ای که زیرمجموعه سبدگردانی‌ها هستند و توسط ماشین کنترل می‌شوند. برای اینکه بازار بزرگ شود، اول باید از بروز تخلفات جلوگیری کرد. اینگونه می‌توانیم یک بازار مداوم، پایدار و با رشد و ثبات داشته باشیم و با نگاه به آینده در این مسیر حرکت کنیم. بازار سرمایه ایران مثل بازار فارکس و کریپتو نیست و ایجاد ارزش‌افزوده می‌کند. به همین سبب قیمت باید نشان‌دهنده ارزش دارایی و جزو خصوصیات آن باشد. در بازار سرمایه ما این اتفاق با توجه به الگوریتم‌ها رخ نمی‌دهد.
* کارشناس بازار سرمایه