کنکاش در شهر سوخته

همایش هنر و تمدن حوزه جنوب شرق ایران با محوریت شهر سوخته صبح دیروز با حضور باستان‌شناسان ایران و ایتالیا و مسوولان استان سیستان‌و‌بلوچستان در فرهنگستان هنر برگزار شد.
علیرضا اسماعیلی، سرپرست فرهنگستان هنر در این همایش با اشاره به آنکه این مجموعه در راستای معرفی مکاتب هنری و نقد آن به بخش‌های مختلف توجه دارد، گفت: در سال ۸۷ همایش هریرود را برگزار کردیم که خروجی خوبی داشت و اکنون نگاهی به بخش دیگری از کشور داریم که محوریت جنوب شرق و شهر سوخته است. وی ادامه داد: با توجه به ظرفیت بالای این محور و مطالب علمی خوبی که حاصل شده، انجام پژوهش‌های درخور، لازم بود از این رو امروز شاهد رونمایی از کتاب دوجلدی شهر سوخته هنر و باستان‌شناسی حوزه دلتای رودخانه هیرمند از آغاز تا دوره تیموری هستیم.
سیدمنصور سیدسجادی، دبیر علمی همایش و سرپرست تیم کاوش در شهر سوخته ضمن اشاره به اینکه ایده برگزاری این همایش پس از انجام همایشی درباره جیرفت محقق شد، گفت: فرهنگستان هنر به درستی به ارزش هنر باستانی پی برده و می‌داند که اکتشاف و مسائل هنری بی‌ربط با باستان‌شناسی نیست چراکه در هر محوطه باستانی آثار هنری فراوانی گنجانده شده که باید مطالعه شوند. هنر هیچ فاصله‌ای با مسائل باستان‌شناسی ندارد.
وی ادامه داد: با اینکه محوریت کار درباره شهر سوخته است اما در دوره‌های تاریخی و اسلامی نیز اطلاعاتی به ما داده شد تا از اطلاعات آن در کتاب فوق استفاده کنیم. از آنجا که این همایش در فرهنگستان هنر به عنوان قطب هنری کشور انجام می‌شود، مسائل هنری، علمی، فنی و تاریخی را در کنار هم گنجاندیم.
سیدسجادی تصریح کرد: باستان‌شناسی به گذشته انسان مربوط است و بخشی از تاریخ را به شکل معقولی مانند نوک پیکان می‌شکافد و اطلاعات آن را در اختیار ما قرار می‌دهد. می‌توان گفت ۹۹ درصد اطلاعات انسان از زندگی خود از کشفیات باستان‌شناسی به دست آمده. باستان‌شناسی مطمئن‌ترین اطلاعات را در اختیار ما قرار می‌دهد.
این باستان‌شناس ادامه داد: بیش از ۱۰۰ سال از اولین بازدید باستان‌شناسان از شهر سوخته می‌گذرد و بسیاری از موفقیت‌ها درباره این محوطه باستانی از کارهای «توزی» به دست آمده است. تا سال ۷۶ هیچ کار باستان‌شناسی در سیستان‌وبلوچستان انجام نشده بود و فقط شاهد انجام چند کار آموزشی و دانشجویی در این منطقه بودیم اما ما فعالیت باستان‌شناسی را با اهدافی مانند انجام پژوهش‌های علمی، معرفی قابلیت‌های فرهنگی در سطح استان و بین‌المللی، آموزش کارشناسان جوان، پژوهش در بخش‌های مختلف، تبدیل محوطه شهر سوخته به موزه، تهیه بستر مناسب برای گردشگری، ارائه الگوهای مناسب و قابل تامین پژوهشی، حفاظتی و مرمتی در پیش گرفتیم و برنامه ۲۰ ساله را پیش‌بینی کردیم.
سجادی با اشاره به اینکه باستان‌شناسی ایران تا حدود ۲۰ سال قبل معطوف به مناطق غربی کشور بود، گفت:‌ توجه به بخش شرقی کشور کاری است که چند سالی است آغاز کرده‌ایم هرچند انکار نمی‌کنیم که ایران پل ارتباطی غرب با شرق بوده اما بخش‌های مستقلی نیز داشت و حتی می‌توان گفت تمدن آنها برتر هم بود. بیشتر باستان‌شناسان بر این باورند که باید جامعه باستانی را بازسازی کنیم. در یکصد سال اخیر گروه باستان‌شناسی شهر سوخته توانسته‌اند یک جلد کتاب درباره مطالعات میدانی در خصوص مردم شهر سوخته منتشر کنند.
وی افزود: تا پیش از این باستان‌شناسان در جامعه به عنوان عتیقه‌یاب و دفینه‌جو شناخته می‌شدند و ما را جدی نمی‌گرفتند اما موفقیت‌های سال‌های اخیر باعث شد سایر بخش‌ها حتی علوم پزشکی نیز از ما درخواست کند با ما همکاری داشته باشند. طی این سال‌ها موفق شدیم نام تپه شهر سوخته را در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت کنیم که این حائز اهمیت است.
سیدمحمد بهشتی، عضو پیوست و رییس گروه تخصصی معماری و شهرسازی فرهنگستان هنر با اشاره به مطالعاتی که در خصوص شهر سوخته انجام شده است، گفت: این مطالعات سابقه طولانی دارد و مانند سفری در یک مسیر است که از مناظر مختلف بازدید می‌کند. شهر سوخته یکی از مهم‌ترین مقاصدی است که باستان‌شناسی طی کرده و از جمله محوطه‌های تاریخی است که نام آن کم و بیش برای مردم ما آ‌شناست. شهر سوخته به دلیل اطلاع‌رسانی‌هایی که طی این سال‌ها شد، سبب شد نامی آشنا برای افکار عمومی باشد و وقتی نامش به میان می‌آید مردم به یاد چیزهایی می‌افتند که برایشان جذاب است.
بهشتی یادآور شد: هر اثر تاریخی نشان‌دهنده فرهنگ ایران است. شهر سوخته به لحاظ غنای زیادی که دارد می‌تواند قد و بالای کاملی از فرهنگ ایرانی را در دنیای کهن به نمایش بگذارد.
وی با اشاره به کهن‌ترین شهرهای جهان که از سند، اور و جیرفت تا بین‌النهرین در یک نوار قرار داشتند، گفت: شهر سوخته در مرکز این نوار قرار دارد و توانسته به کیفیتی از زندگی شهرنشینی دست یابد و نمونه شود.
با این وجود شهر سوخته برخی از عناصر مانند حصار، ابزار جنگ را ندارد. این در حالی است که دارای تنوع فرهنگی است ولی شاهد کشمکش در آن نبودیم. شعاع عملکرد فرهنگی و تبادلات کالا در شهر سوخته صدها کیلومتر بود و جهان شهر سوخته جزو وسیع‌ترین جهان‌ها به حساب می‌آید که فرهنگ و تمدن آن با رفت‌وآمد توام بود و آن را می‌شناختند.
بهشتی اذعان کرد: شهر سوخته خلاق بود، اهل توانایی و از قوه به فعل رساندن را داشت. حتی مردم این شهر شاعر و کیمیاگر بودند و قله‌های بزرگ را فتح می‌کردند چنانچه شاهد اعمال جراحی در این شهر بودیم. آنها اهل صلح بودند و از این جهت است که شهر سوخته بسیار اهمیت دارد.
عمرانی، رییس پژوهشکده میراث گردشگری نیز تصریح کرد: اهمیت جنوب شرق ایران با حضور باستان‌شناسان ایتالیایی دور جدیدی از کاوش‌ها را به خود دید و مباحث بنیادی باستان‌شناسی مطرح شد. این در حالی است که در خصوص دوره نوسنگی تا حدود ۱۰ سال پیش تمام ارجاعات به محوطه مهرگرد انجام می‌شد ولی کاوش‌های جدید اطلاعات دقیق‌تری در اختیار ما قرار داد.
تل آجری یکی دیگر از کانون‌های نوسنگی بود که نشانه‌های بیشتری در اختیارمان قرار داد. تمرکز مطالعات در بخش مسکونی شهر سوخته و زیرین اطلس‌شناسی آ‌ن حوزه و بهره‌مندی از ظرفیت‌های علمی دانشگاه‌ها به‌خصوص ایتالیا سبب شد روند اجرایی باستان‌شناسی در منطقه بهتر شود.
انریکو اسکالونه، استاد باستان‌شناسی دانشگاه گوتینزن آلمان و سرپرست هیات باستان‌شناسی ایتالیا در محوطه شهر سوخته نیز در این همایش با محوریت شهر سوخته گفت: ایران به عنوان وطن و مادر دوم من جایی است که در آن مجالی یافته‌ام تا تحقیقات خود را توسعه دهم و پیش از هر موضوع دیگری باورهایم را در خصوص مفاهیم خوشبختی، دوستی، برادری، تعامل و همکاری با مردم وسعت بخشم. همه این ویژگی‌ها را می‌توان در شهر سوخته یافت.
او ادامه داد: امروز در پروژه پایگاه‌های حفاری و دیروز در پروژه عصر برونز در واقع اهمیت و ارزش شهر سوخته در هزاره سوم پیش از میلاد و نقش آن در نقطه تلاقی فرهنگ‌ها و تجربه‌های به دست آمده در یک نظام تبادل فرهنگی در جنوب ایران تمدن جیحون و دره سند است. نقطه تلاقی که اختلافات و اشتراکات آن نقش مهمی در تحولات تاریخی ما بین اواخر هزاره چهارم و اوایل هزاره دوم پیش از میلاد دارد.
اسکالونه با اشاره به آنکه شهر سوخته به عنوان یک پایگاه باستانی در یونسکو به ثبت رسیده، گفت: شهر سوخته به همراه سایر پایگاه‌های مهم عصر برنز نظیر جیرفت و شوش مهم‌ترین چالش باستان‌شناسی ایران را رقم می‌زند. حفاظت ویژه و فوق‌العاده‌ای که به دلیل ترکیب خاص و شوره‌زار بودن بیابان از بقایای شهر سوخته به عمل می‌آید سبب شده تا ما در ایتالیا از آن به عنوان پومتئی شرق یاد کنیم از این منظر همه محققان شهر سوخته به دلیل ارزش و جایگاهش در شکل‌دهی نظام‌های شهرنشینی در تاریخ بشر، آن را به عنوان یکی از پایگاه‌های باستان‌شناسی جذاب و در خور توجه در نظر گرفته‌اند.
به گفته این باستان‌شناس ایتالیایی، شهر سوخته به سبب موقعیت جغرافیایی گسترده و ابعاد وسیع و اهمیت تاریخی آن یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های باستان‌شناسی در خاور نزدیک است. این پایگاه الگوهای توسعه اقتصادی اجتماعی عصر برنز را به چالش می‌کشاند. به عبارت دقیق‌تر سیستان ایران به‌عنوان آ‌زمایشگاهی تاریخی در نظر گرفته شده که در آن شناسایی فرآیندهای مختلف توسعه شهری در مقابل نظام‌های شهرنشینی متداول در بین‌النهرین جنوبی، سند و مصر امکان‌پذیر است.
اسکالونه ادامه داد: از منظری می‌توان گفت شهر سوخته به ما امکان می‌دهد تا الگوهای جدیدی برای ظهور، توسعه و افول جوامع پیچیده غرب ایران، جیجون و دره سند ارائه دهیم. شهر سوخته جایگاه سرنوشت‌سازی در رهایی تاریخ‌نگاری از قید دیدگاه‌های بین‌النهرینی به تاریخ دارد.
وی با اشاره به آنکه پایگاه سیستان صرفا به دلیل اکتشافاتی که در پروژه‌های میدانی حاصل شده اهمیت ندارد، گفت: این پایگاه به دو دلیل عمده مهم است؛ نخست آنکه به همه جوامع علمی بین‌المللی نشان داده که الگوهای جدید و متنوع توسعه در طول هزاره‌های چهارم و پنجم قبل از میلاد در خاور نزدیک در آن اجرا می‌شد، الگوی کاملا متفاوت از الگوهای تمدن‌های بین‌النهرین، مصر و سند است اما با وجود تمایزش کم‌اهمیت‌تر از آنها نیست. با اکتشاف شهر سوخته برای نخستین بار؛ فلات ایران به عنوان حلقه یا پل واسط بین دو تمدن مختلف بین‌النهرین و سند محسوب نشد بلکه راه و روش جدیدی برای توسعه شهر و جوامع بشری شهرنشین شناسایی شد که بر رهیافت‌های سنتی و کهن به تحولات شهرنشینی غلبه یافت. رهیافت‌هایی که معمولا برای مناطق فرودست بین‌النهرین و پادشاهی مصر به کار می‌رفت و حال نوبت تغییر رسیده است. دلیل دوم رهیافت شخصی من نسبت به پایگاه شهر سوخته شهری است که در ماهیت تاریخی خود یک پایگاه تلاقی و مواجهه فرهنگی بین مردمان مختلف است و کلید توسعه فرهنگی عصر برنز محسوب می‌شود. این همان همکاری و همدلی است که نظیرش را در ایرانی یافتم که از سال ۱۹۹۱ شادی و خوشبختی و دوستی را با من به اشتراک گذاشت.