کوپن هدفمندی یارانه‌ها، کالابرگ الکترونیکی

نسل جدید آن روزها را یادشان نمی‌آید. دهه‌۶۰ بود و تامین کالاهای اساسی طی دوران جنگ هشت ساله و پس از آن کاری دشوار بود؛ این شد که در سال ۶۴ دولت وقت تصمیم گرفت در جهت جلوگیری از فشار اقتصادی، کنترل تورم، توزیع عادلانه کالاها و ارزاق و حمایت از اقشار کم‌درآمد توزیع کالاهای اساسی از طریق سیستم کوپن را آغاز کند.
کوپن شکر می‌دهم، کوپن برنج می‌گیرم
کوپن شامل کالاهای اساسی مانند برنج، روغن، شکر، چای بود و هر خانواده بر اساس تعداد نفرات یک سهمیه ماهانه کالا داشت. هر کوپن مختص کالایی خاص بود و نمی‌توانستید برای خرید کالای جایگزین از آن استفاده کنید. کوپن‌ها تنها در فروشگاه‌هایی که تحت نظارت دولت بودند و قیمت کالاها در آنها یارانه‌ای و پایین‌تر از قیمت بازار بود قابل استفاده بودند. هر خانواده کوپن‌هایی که لازم نداشت را به خانواده دیگر می‌فروخت و گاه به جایش کوپن کالای دیگری را می‌گرفت؛ اگر به اندازه کافی شکر در خانه داشتید کوپن آن را با کوپن روغن عوض می‌کردید و اینگونه زندگی در جریان بود.
آغاز دهه ۷۰ و بازگشت به بازار آزاد
مانند هر سیستم دیگری، سیستم کوپن هم با چالش‌ها و اختلال‌های بسیاری روبه‌رو بود؛ بعضی افراد از روابط خاص خود استفاده می‌کردند تا به مقدار بیشتری کالا دسترسی پیدا کنند، در حالی که دیگران به دلیل سیستم‌های توزیع ضعیف، از دریافت کافی کالاها محروم می‌شدند. توزیع کالاهای یارانه‌ای منجر به ایجاد بازارهای سیاه شد. کالاهایی که با قیمت پایین از طریق کوپن به مردم داده می‌شد، در بازار آزاد به قیمت‌های بالاتری به فروش می‌رسید. در نهایت با آغاز دهه‌۷۰ شمسی و با بهبود نسبی شرایط اقتصادی و کاهش تدریجی خسارات ناشی از جنگ سیستم کوپن ملغی شد و بازار دادوستد کالا به حالت عادی بازگشت. البته پایان گرفتن این طرح به صورت تدریجی صورت گرفت و تا سال‌۷۹ ادامه پیدا کرد. در طول این دوران، دولت با اجرای برنامه‌های خصوصی‌سازی و اصلاحات اقتصادی تلاش کرد که وابستگی به سیستم کوپن را کاهش دهد.
سال ۸۹ و آغاز طرح هدفمندی یارانه‌ها
طرح پرداخت نقدی یارانه‌ها در ایران به ‌طور رسمی از سال ۸۹ و در دوران ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد آغاز شد. این طرح به ‌عنوان یک برنامه بزرگ اصلاح اقتصادی و اجتماعی و با هدف اصلاح قیمت انرژی و توزیع مستقیم یارانه‌ها به مردم آغاز به کار کرد. خانوارها موظف به ثبت‌نام در سامانه هدفمندی یارانه‌ها شدند تا مشخص شود هر خانوار به چه میزان یارانه کمکی نیاز دارد. اولین مرحله از پرداخت یارانه‌های نقدی به خانوارها در آذر ۸۹ انجام شد. مبلغ یارانه‌ای که در این تاریخ به خانوارها پرداخت شد، ۴۵۵۰۰‌تومان به ازای هر نفر بود. همزمان با پرداخت یارانه‌ها قیمت بنزین، گاز، برق و سایر حامل‌های انرژی با افزایش چشمگیری مواجه شد. قیمت بنزین به‌تدریج از حدود ۱۰۰‌تومان به ۷۰۰‌تومان برای هر لیتر رسید. طرح هدفمندی یارانه‌ها نیز مانند طرح کوپن با چالش‌های متعدد ناشی از عدم کارشناسی درست و عدم تامین زیرساخت مناسب روبه‌رو شد. اولین و بزرگ‌ترین مشکل، افزایش چشمگیر تورم به دلیل افزایش قیمت حامل‌های انرژی بود. علاوه بر این، به دلیل عدم شناسایی درست و هدفمند افراد نیازمند بسیاری از افرادی که درآمد بالا اما ثبت نشده داشتند، مشمول دریافت یارانه شدند که این موضوع بار مالی سنگینی برای دولت به همراه داشت.
اواخر دهه‌۹۰ و تغییر ریل به سمت یارانه غیرمستقیم در قالب ارز ترجیحی
در اواخر دهه90 و با تشدید تحریم‌های آمریکا، دولت تلاش کرد با ارز ترجیحی (ارز با قیمتی پایین‌تر از سطح قیمت بازار) برای واردات کالاهای اساسی هزینه‌های خانوار را که حالا جهشی غیرقابل تصور پیدا کرده بود، کاهش دهد. مشکل اینجا بود که یارانه غیرمستقیم به واردات کالاهای اساسی تعلق گرفت و بخش بزرگی از این پول به جیب واردکنندگان و واسطه‌ها رفت و مردم نتوانستند آنطور که باشد از این یارانه بهره‌مند شوند.
چرخه بسته سیاستگذاری؛ بازگشت کالابرگ
حالا و در آستانه نوروز ۱۴۰۴ دولت قصد دارد در دو مرحله طرح کالابرگ الکترونیک را با پیش‌بینی ۶۵هزار میلیارد تومان اجرایی کند. به گفته احمد میدری، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی در این طرح کالابرگ الکترونیک به سه دهک اول جامعه به میزان ۵۰۰‌هزار تومان و برای بقیه دهک‌ها یعنی دهک‌های ۳ تا ۷ به مبلغ ۳۵۰‌هزار تومان به ازای هر فرد اختصاص می‌یابد و پیش‌بینی شده این کالابرگ به ۷۰‌درصد جامعه تعلق گیرد و ۱۱‌قلم کالای اساسی را دربرگیرد.
تغییر یارانه نقدی به کالابرگ به دلیل بی ارزش شدن مداوم پول نقد
بحث تغییر شکل یارانه نقدی به کالابرگ در سال ۱۴۰۱ مطرح شد؛ توجیه دولت برای این تغییر این حقیقت است که ارزش یارانه نقدی با توجه به تورم، مدام در حال کاهش است و نمی‌تواند کمکی به معیشت خانوار ایرانی کند. از اواخر سال ۱۴۰۱ دولت وقت تصمیم گرفت یارانه نقدی را به صورت اختیاری به شکل کالابرگ الکترونیکی پرداخت کند و در ادامه برای تشویق گروه‌های پایین درآمدی، مشوق‌هایی نیز در نظر گرفته شود؛ یارانه تشویقی کالابرگ الکترونیک ابتدا افراد سه دهک پایین درآمدی و مددجویان نهادهای حمایتی را پوشش می‌داد اما رفته‌رفته جامعه هدف گسترش یافت و تا پایان سال‌۱۴۰۲ هفت دهک درآمدی تحت‌پوشش قرار گرفتند.
بار مالی کالابرگ بر دوش دولت است؛ بار مالی کوچکی هم نیست. تاکنون و در مجموع 3/‏42‌هزار میلیارد تومان منابع مالی برای اجرای طرح کالابرگ الکترونیک اختصاص داده شده است.