گذار به حکمرانی دیجیتال

خلیل پیری- انقلاب صنعتی چهارم، تحولی عظیم در عرصه‌های مختلف زندگی بشر است که با ظهور فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی، روباتیک، اینترنت اشیا و بلاک‌چین، در حال وقوع است. این انقلاب، فرصت‌ها و چالش‌های جدیدی را برای تمام کشورها، از جمله ایران به وجود آورده است. در دنیای امروز، هیچ کشوری نمی‌تواند خود را از تحولات جهانی جدا کند. عدم پاسخگویی به انقلاب صنعتی چهارم، می‌تواند منجر به عقب‌ماندگی ایران در عرصه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شود.
تهدیدها و فرصت‌های پیش روی ایران در تحولات سرنوشت‌ساز انقلاب چهارم صنعتی به سه دسته تقسیم‌بندی شده است؛ اولین تهدید پایان عرضه‌وتقاضای نفت است که به صورت تدریجی تا سال ۲۰۴۰ حدود ۶۰ درصد کاهش و تا سال ۲۰۵۰ عرضه‌وتقاضای نفت به پایان می‌رسد که تحقق پیش‌ از موعد نیز محتمل است. دومین تهدید پایان تولید انبوه، دیجیتالی شدن، ادغام تلفیقی فناوری‌ها، هوش‌مصنوعی، کلان‌داده مبتنی بر شیوه‌های جدید تولید با منابع کمتر و فرآیندهای جدید توزیع و تجارت با هزینه‌های کمتر، اما کیفیت بالاتر و خدمات ویژه است. بنابراین تولید انبوه که مبتنی بر انباشت سرمایه، حجم انبوه مواد اولیه، نیروی کار بسیار و…است، کاملا حذف خواهد شد. سومین تهدید عدم آموزش و ارتقای مهارت متناسب است. تقریبا در همه جای دنیا رویکردهای آموزش و ارتقای مهارت‌ها متناسب دنیای پیشرو را در اولویت می‌دانند. عدم آموزش و ارتقای مهارت متناسب صنعت چهارم (نیروی انسانی کشور بی‌کیفیت) سال‌های پیش‌رو با فعال شدن بازارهای بدون مرز و حضور شرکت‌های چینی، ترکیه‌ای و… در کشور احتمال استفاده از نیروی انسانی ایرانی برای امور سطح پایین خواهد بود، اما فرصت‌هایی برای ایران وجود دارد تا از زیرساخت‌های در حال استهلاک، نیروی انسانی انباشت‌شده و… استفاده کند و رهبری صنعتی منطقه را به‌ دست گیرد.
طبق تحقیقات میدانی و مطالعات عمیقی که انجام شده، ایران می‌تواند طی ۳ تا ۱۰ سال آینده به ۵۰۰ میلیارد دلار صادرات (بدون احتساب دارایی‌های نامشهود) دست یابد. بخشی از این فرصت‌ها در نتیجه جهش فناورانه محصولات کشورهای توسعه‌یافته است که شکافی میان عرضه‌وتقاضا در کشورهای منطقه ایجاد شده است. تولیدات این کشورها علی‌رغم منافع ریشه‌دارشان، دیگر مناسب کشورهای منطقه نیست. این فرصتی بی‌نظیر برای ایران است تا مبتنی بر تحول دیجیتال بهنگام این شکاف را پر کند. این گزارش تشریح تصویری شفاف، از فناوری‌های جدید مطابق استانداردهای جهانی برای مقابله با نگرانی‌های اقتصادی و اجتماعی مرتبط با تحول دیجیتال
(صنعت چهارم) که حدود یک‌دهه به ‌صورت رسمی در کشورهای پیشرو و سال‌های اخیر در کشورهای درحال توسعه، در حال پیاده‌سازی است، لذا هنوز هیچ‌گونه آموزش گسترده و روشنگری در تولید و تجارت کشور به‌صورت رسمی به ‌واسطه وزارت صمت یا دیگر متولیان مبتنی‌بر تعاریف و دامنه صنعت چهارم به‌صورت شفاف و یکدست برای تولیدکنندگان و کسب‌و‌کارها انجام نشده است. از طرفی آموزش‌های اندک بخش خصوصی نیز بسیار پراکنده، غیراجرایی و محدود به تعاریف بسیار کلان فناوری‌هاست. در این میان نبود ارتباطات پایدار SMEs صنایع، کسب‌و‌کارهای تولیدی- خدماتی کشور با تولید و تجارت بین‌المللی بر عدم آگاهی و اطلاع کافی از فرآیندها و روندهای دیجیتالی‌شدن در جهان و به‌خصوص رقبای منطقه‌ای، تولید و تجارت کشور را در جزیره تنهایی محبوس کرده است.
اگرچه می‌توان گفت نهادهای متولی خود درک محدودی از اجزای فناورانه، اصول طراحی و ارزش‌های مورد نظر دارند، اما در نهایت تصمیم ما برای تنویر افکار کسب‌وکارهای کشور، به جهت پر کردن این شکاف‌های دانش و فرآیندهای عملیاتی جهت بررسی محتوامحور از ادبیات انقلاب‌های صنعتی اول، دوم، سوم و چهارم انجام و شواهدی را برای توسعه معماری صنعت چهارم که نشان‌دهنده آینده تحول صنعتی و راه‌حل‌هایی برای مسائل اقتصادی- اجتماعی و زیست‌محیطی ارائه می‌دهد. امیدواریم این گزارش بتواند به مدیران، صنعتگران و متولیان چشم‌اندازی شامل اجزای فناورانه، اصول طراحی و اجزای هوشمند آن، نوآوری انبوه، اصول و مبانی کارخانه‌های هوشمند متناسب ایران، زنجیره تامین دیجیتال باز، زنجیره ارزش (صادرات) بدون حضور، راهکارها و مدل‌سازی‌های نوین خلق ارزش، شبکه‌سازی صنایع ارائه‌ کند و بر اهمیت مشارکت و ادغام کلیه ذی‌نفعان برای اداره موثر و کارآمد تحول صنعتی دیجیتال کشور باشد.
اکوسیستم جهانی اینترنت یکپارچه‌سازی از پلتفرم استانی تا بازارهای جهانی
انقلاب چهارم صنعتی به تحولات عظیم و عمیق فناورانه در جوامع قرن بیست‌ویکم اشاره دارد. درک و شناخت از چگونگی تحولات در سه سطح دولت‌ها، کسب‌وکارها و جوامع تعیین و تضمین‌کننده آینده دولت‌ها و کسب‌وکارهاست؛ جایی که اکوسیستم جهانی اینترنت و هویت دیجیتال، جهان را یکپارچه می‌کنند تا بازارهای بدون مرز به‌شدت رقابتی شکل بگیرند. اکوسیستم جهانی اینترنت به‌عنوان یکی از موتورهای توسعه اقتصادی و اجتماعی از راست به چپ از اکوسیستم استانی ملی منطقه‌ای به جهانی توسعه می‌یابد. این به کسب‌وکارهای محلی امکان استفاده از ظرفیت بازارهای بین‌المللی را خواهد داد. نمونه شهروند محلی (بافنده فرش در روستا یا شهر) و دسترسی به بازارهای جهانی است. دار قالی هوشمند، امکان ارتباط مستقیم بافنده از روستا و مناطق مختلف کشور با خریدار از سراسر جهان است. ترجمه همزمان زبان طرفین عرضه‌وتقاضا، امکان بافتن یک رج به‌صورت نمادین برای مشتری و کاربری‌های جدید تعریف‌شده برای صنعت فرش می‌تواند تحول‌ساز شود (مطالعات اولیه، اولین پایگاه داده جهانی هوش‌مصنوعی انجام شده، اما هیچ متولی‌ای برای فرش وجود نداشت…) این می‌تواند فرش را دوباره به ایران برگرداند. پیش‌بینی امکان دستیابی به صادرات ۱۰ میلیارد دلاری و دو میلیون شغل طی ۳ تا ۷ سال آینده براساس مطالعات انجام‌شده امکان‌پذیر است. دنیای فیزیکی-دیجیتالCPS به ما این امکان را می‌دهد که بدون حضور فیزیکی در هر نقطه جهان حضور داشته باشیم. این با داشتن هویت دیجیتال و کنترل یک فرد، یک شرکت و یک محصول (کارخانه هوشمند) امکان‌پذیر است. زمانی که هویت انسانی با داده‌های بایومتریک و هویت محصول با بارکدجهانی شوند، اجرای رسمی آن از سال ۲۰۳۰ به بعد بسیار محتمل است.
شکل جدید بازارهای بدون مرز
نوع جدیدی از فعالیت‌های اقتصادی بدون مرز یا فرامرزی که به کسب‌وکارهای کوچک امکان دستیابی به بازارهای بین‌المللی و رشد اقتصادی را می‌دهد. صنایع خرد،کوچک، متوسط و حتی اشخاص حقیقی می‌توانند از طریق پلتفرم‌های دیجیتال تعاملات فرامرزی داشته باشند. آنها می‌توانند در حوزه‌های مختلف از جمله یادگیری با کیفیت از منابع رایگان، کارآفرینی دیجیتال، جذب سرمایه، بازاریابی و فروش فعالیت کنند. شهروندان خواه ساکن شهر یا روستا می‌توانند با نشان دادن استعداد خود و ایجاد شبکه‎های شخصی به‌طور مستقیم در فرآیندهای جهانی شرکت کنند. دفتر کل توزیع‌شده، قراردادهای هوشمند سلامت مبادلات با غریبه‌هایی که صدها کیلومتر با ما فاصله دارند را تضمین می‌کنند؛ امری که در دهه گذشته در نقاط پیشرو جهان (اروپا، آمریکا، شرق آسیا و…) تولید ناخالص داخلی جهان را حداقل ۱۰ درصد افزایش داد. اوج بلوغ این فرآیندها در (خاورمیانه، شمال آفریقا، آسیای‌میانه و آفریقا) دهه پیشرو خواهد بود. طی یک‌دهه آینده شاهد شگفتی‌ها‌ و تحولات سرنوشت‌ساز خواهیم بود. جریان‌های اقتصاد جهانی اساسا با افزایش بهره‌وری باعث رشد اقتصادی می‌شوند و کشورها هم از ورودی و هم از خروجی این جریان‌ها سود می‌برند. مشارکت کشورها در جریان ورودی و خروجی کالا، خدمات، امور مالی، افراد و داده‌ها به‌واسطه پلتفرم‌های دیجیتال صنعتی از پایین به بالا خواهد بود، پلتفرم‌های دیجیتال استانی و ملی که در تعامل با پلتفرم‌های منطقه‌ای می‌توانند درآمدهای ارزی کشور را افزایش دهند. این امر زمانی تحول‌ساز خواهد بود که ایران بتواند پیشرو پلتفرم‌های دیجیتال صنعتی منطقه‌ای باشد. اگرچه بیشتر کشورهای جهان در اکوسیستم جهانی اینترنت مشارکت دارند، اما همچنان مجموعه کوچکی از کشورهای پیشرو بر منافع و منابع اصلی متمرکز هستند.
تهدیدات پیشرو ایران در موج چهارم جهانی شدن دیجیتال
جهانی‌ شدن دیجیتال به‌عنوان شکل جدیدی از جهانی شدن متاثر از فناوری‌های پیشرو در حال تغییر جهان است. اینکه چگونه کشورها (کسب‌وکارها) می‌توانند به تجارت فرامرزها دست یابند، رقابت با چه سرعتی حرکت و منافع اقتصادی به کجا می‌روند، سوالات کلیدی پیش‌روی ماست، اما آنچه بسیار واضح است، فرصت جهش کشورهای درحال توسعه برای اولین‌بار در تاریخ انسان مدرن است. فرصت برای کشورهای درحال توسعه فراهم است تا در کوتاه‌ترین زمان جهش کنند، اگرچه اقتصادهای توسعه‌یافته به‌طور کلی همچنان پیشرو هستند، اما درهای اقتصاد جهانی به روی شرکت‌های خرد، کوچک، استارت‌آپ‌ها و حتی اشخاص حقیقی باز است.
اولین تهدید ایران در تحولات سرنوشت‌ساز انقلاب چهارم صنعتی، پایان تولید انبوه است. دومین تهدید پایان عرضه‌وتقاضای نفت و تهدید سوم تغییر ساختارهای آموزش و مهارت‌آموزی است که متاسفانه در هر سه مورد عقب مانده‌ایم. در عصر دیجیتال تولید انبوه دیگر پاسخگو نیست و به پایان می‌رسد. دیجیتالی شدن که با ادغام تلفیقی فناوری میان هوش‌مصنوعی، کلان‌داده، شیوه‌ها و فرآیند جدید تولید و توزیع و تجارت همراه می‌شود با هزینه‌ها و منابع کمتر، اما کیفیت بالاتر و خدمات است و تولید انبوه که مبتنی بر انباشت سرمایه، حجم انبوه مواد اولیه، نیروی کار بسیار و… را کاملا حذف خواهد کرد.تهدید دوم پایان تدریجی عرضه‌وتقاضای نفت است. مواد و منابع جدید زیستی انرژی جایگزین نفت خواهند شد و اقتصاد زیستی یا اقتصاد دانش‌بنیان مبتنی بر شمول و فراگیری بسترساز مسیر توسعه پایدار خواهد شد. به‌علاوه نقش مصرف‌کنندگان در انقلاب چهارم صنعتی کلیدی خواهد بود، زیرا فناوری‌های دیجیتال امکان تکامل اقتصاد اشتراک‌گذاری، اقتصاد دایره‌ای ارتباطات مستقیم عرضه‌وتقاضا را به‌عنوان اشکال جدید از کلاس‌های سطح بالای توزیع منابع فراهم می‌کنند. اشکال جدیدی از تخصیص و توزیع منابع ظهور خواهند کرد که به بهینه‌سازی تولید و تجارت به‌علاوه رضایت مصرف‌کنندگان می‌انجامد.
تهدید سوم عدم ارتقای دانش و ارتقای مهارت‌ها متناسب نیازهای پیشرو است. تقریبا در همه جای دنیا رویکردهای آموزش و ارتقای مهارت‌ها متناسب دنیای پیشرو را اولویت می‌دانند. اینکه یادگیری مادام‌العمر را چگونه می‌توان با کمترین اصطکاک به‌عنوان ماموریت جدید دانشگاه‌ها ترویج کرد. در نتیجه مجموعه تهدیدات سه‌گانه به‌علاوه اشکال جدید امکان سرمایه‌گذاری در هر نقطه جهان به‌صورت ایمن یا بدون اجازه دولت‌ها، خطر فرار مغزها و فرار سرمایه‌ها (حتی سرمایه‌های خرد) را به اوجی خواهد رساند که ایران را به یکی از فقیرترین و بی‌سوادترین(عدم فراگیری دانش و مهارت‌های جدید) کشورهای جهان و منطقه تبدیل خواهد کرد.
فرصت‌های انقلاب چهارم صنعتی ایران و اشکال جدید بازارهای صادراتی
جهانی شدن دیجیتال جریان ایده‌ها، استعدادها و ورودی‌هایی که نوآوری‌های انبوه و بهره‌وری را تحریک و زنجیره‌های تامین و ارزش را تغییر خواهند داد تا قطب‌های جدید اقتصادی با اشکال نوین فعالیت‌های اقتصادی ظهور کنند. این تحول فرصت‌های جدیدی را برای کشورهایی مثل ایران ایجاد می‌کند تا نقش‌ سودآور واقعی خود را در اقتصاد جهانی ایفا کنند. این فرصت‌ها به نفع مکان‌هایی خواهند بود که زیرساخت‌ها، کسب‌وکارها و محیط‌های تجاری را متناسب دنیای پیشرو ایجاد می‌کنند؛ جایی که شرکت‌ها و شهروندان امکان و نیاز به مشارکت را احساس و اجرایی می‌کنند. برای ایجاد و ترکیب دنیای فیزیکی و دنیای دیجیتال از سیستم‌های فیزیکی- دیجیتال CPS استفاده می‌شود. به عبارت ساده‌تر موازی با دنیای فیزیکی (سنتی) یک دنیای (دیجیتال) ایجاد می‌شود. ایجاد دنیای دیجیتال مبتنی بر اصول و مبانی شبیه‌سازی دنیای فیزیکی است. ادغام ارتباطات و فناوری اطلاعات ICT در شیوه‌های جدید تولید و مدل‌های جدید کسب‌وکار زمینه یکپارچه‌سازی تولید و تجارت را فراهم خواهد ساخت که در سراسر زنجیره عملیاتی می‌شود.
پر کردن شکاف بازارها با نوآوری‌های زیر رادار
اصطلاح نوآوری‌های زیر رادار در نتیجه مطالعات خانم «شیائولافون» نشأت می‌گیرد. از همین اصطلاح برای بخش‌هایی از بازار استفاده شده که در آن کشورهای توسعه‌یافته دیگر به‌عنوان رقبا حضور ندارند. این فرصتی برای ایران است تا با به‌روزرسانی زیرساخت‌های درحال استهلاک صنعتی شکاف ایجادشده در بازارهای منطقه را پر کند. صنایع و کسب‌وکارها می‌توانند با تسریع مشارکت و گسترش در سراسر مرزها مبتنی بر مدل‌های جدید از کسب‌وکارها و فناوری‌های دیجیتال پیچیدگی‌های پیشرو را رام و شکاف بازارها را پر کنند.
تغییرات موج چهارم جهانی شدن دیجیتال به‌گونه‌ای است که در آینده پیش‌رو، اکثر کاربران جهانی اینترنت در بازارهای نوظهور زندگی خواهند کرد. به نظر می‌رسد این منجربه موج جدیدی از ارزش‌آفرینی در کشورهای منطقه خواهد شد. ظهور پلتفرم‌های دیجیتال صنعتی در منطقه منجربه ظهور اشکال جدیدی از عرضه کالا/خدمات می‌شود که زندگی روزمره شهروندان منطقه را تغییر خواهد داد. بررسی گزارش‌ رشد تلفن‌های هوشمند و لپ‌تاپ‌ها که به‌سرعت جایگزین وسایل سنتی‌تر می‌شوند، نوید توسعه تجارت اجتماعی ارزشمندی را می‌دهند. اینترنت موبایل به‌عنوان دروازه حیاتی به اقتصاد دیجیتال برای شهروندان کشورهای منطقه عمل می‌کند. در نتیجه، شرکت‌های ایرانی می‌توانند مبتنی بر پلتفرم‌های دیجیتال صنعتی طیف گسترده‌ای از خدمات را از برنامه‌های تلفن هوشمند مبتنی بر راه‌حل‌های نوآورانه برای مشکلات قدیمی و نیازهای برآورده نشده شهروندان منطقه ارائه کرده تا بازارها را دوباره تاسیس کنند. با علم بر اینکه اساسا زیرساخت‌های کشور کشش۵۰۰میلیارد دلار صادرات را ندارند، امکان جذب سرمایه‌گذاری خارجی در کشور ثالث طی ۳ تا ۷ سال به این حجم دست یابد.
موج چهارم جهانی شدن دیجیتال و نقش ایران
این واقعیت درک شده که انقلاب چهارم صنعتی اساسا معادل تکامل اینترنت اشیا IoT است. به‌صورتی که در کشورهای آمریکای شمالی انقلاب چهارم صنعتی را اینترنت اشیا می‌نامند. اینترنت اشیا به‌عنوان یک زیرساخت جهانی برای جامعه اطلاعاتی تعریف شده است که خدمات پیشرفته را از طریق به هم پیوستن اشیا (فیزیکی و دیجیتال) براساس ارتباطات و فناوری‌های اطلاعات با قابلیت همکاری موجود و در حال تکامل، امکان‌پذیر می‌سازد. جهانی‌شدن دیجیتال، شکل جدیدی از جهانی شدن است که باید آن را مدیریت و هدایت کرد تا کسب‌وکارها بتوانند با هم بر چالش‌ها و مشکلات پیش‌روی دیجیتالی‌ شدن فائق آیند. دیجیتالی ‌شدن عامل شکل‌گیری بازارهای بدون مرز با تشدید رقابت کسب‌وکارهاست. پیشرفت‌های فناورانه در حال تبدیل شدن به کاتالیزور جهانی شدن دیجیتال است که با فناوری‌های جدید در تمام جنبه‌های زندگی اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی ما نفوذ کرده‌اند. یکپارچه‌سازی براساس جهانی شدن دیجیتالی به این معناست که کسب‌وکارها و دولت باید استراتژی‌های خود را دوباره ارزیابی کنند.
نظریه‌های پیشرو اقتصاد ایران طی یک دهه آینده
براساس گزارش‌های سازمان ملل متحد، اتحادیه اروپا و سایر نهادهای معتبر بین‌المللی، در نتیجه انقلاب چهارم صنعتی، شکاف فناوری در برخی کالا/خدمات کشورهای توسعه‌یافته که به دلایلی همچون قیمت‌های بالا و عدم وجود زیرساخت‌هاست که این شکاف پیوسته در حال گسترش است. پاسخ به این سوال که انقلاب چهارم صنعتی به‌ عنوان پنجره فرصت‌های جدید، امکانی برای جهش ایران به ‌عنوان یک کشور دیرباز را فراهم می‌کند به واکنش و آمادگی کشور بستگی دارد؛ به این معنی که سیاست صنعتی، سواد دیجیتال، مهارت و سطح تحصیلات در مقایسه با نرخ دستمزد، به‌علاوه اندازه شکاف ایجادشده در بازار منطقه‌ای و موقعیت در زنجیره تامین و ارزش ملی، منطقه‌ای و جهانی دارد. اقتصاد ایران می‌تواند زیرساخت‌های تولیدی در حال استهلاک و نیروی انسانی انباشت‌شده را به امیدوارکننده‌ترین پتانسیل برای جهش مناسب از صنعت ۲ (تولید انبوه) به صنعت۴ (کارخانه‌های هوشمند ایرانی) با دور زدن صنعت ۳ تبدیل کند.
راهکارهای نوین مبتنی‌بر ساختارهای اقتصاد دیجیتال، صنعت چهارم، کارخانه و محصول هوشمند امکان تحول در تولید و تجارت کشور در منطقه (ویژه کشورهای درحال توسعه) که امکان همسو شدن ظرفیت‌های ملی و منطقه‌ای را محقق می‌سازد و امکانات بسیاری همچون جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در کشور ثالث و بسیار ظرفیت‌ها و فرصت‌ها را باز خواهد کرد. هنر بازیابی اقتصادی، موانع، مسیرهای انحرافی و جهش در سیستم‌های نوآوری باز، نوآوری‌های فناورانه و ترکیب شدن در جانمایی دنیای جدید برای ایران است. فناوری‌های دیجیتالی به‌طور گسترده وارد تمام بخش‌های اقتصادی- اجتماعی خواهند شد. آثار این فرآیندها و ادغام کنترل‌شده ساختارهای اقتصاد ملی در اقتصاد منطقه‌ای و جهانی شرایط اقتصادی اجتماعی را به ‌شکل با ثبات تغییر خواهد داد. همچنین صنایع جدید (یا نوزایی) پدید خواهند آمد و صنایع قدیمی ناپدید خواهند شد. دیدگاه این گزارش از انقلاب چهارم صنعتی که (داده‌ها نفت قرن جدید) هستند این است که ایران می‌تواند با ایجاد اولین شبکه هوشمند در کشورهای منطقه که قادر به بهبود کارایی و بهره‌وری سیستم‌های تولید، حمایت و حتی ارتقای بهره‌وری شهروندان و افزایش کیفیت زندگی جامعه است. در این دیدگاه، محرک اصلی انقلاب چهارم صنعتی در کشورهای درحال توسعه منطقه جهش صنایع از دوران پیش تا پسا‌فوردیسم و از سوی دیگر، توسعه اینترنت یا دنیای دیجیتال است.

*متخصص اقتصاد دیجیتال