یادگار «پیرنیا» در پس‌کوچه‌های لاله‌زار

نادر نینوایی- در خیابان منوچهری و در حدفاصل خیابان‌های لاله‌زار و فردوسی عمارتی تاریخی از دوران قاجار به یادگار مانده است. این عمارت اما چیزی بیش از معماری فاخر و در‌و‌پنجره‌های چوبی زیبایش دارد. این خانه قدیمی همان جایی است که حسن پیرنیا شناخته‌شده‌ترین کتاب تاریخ کشور، یعنی تاریخ ایران‌باستان را در سه‌جلد نگاشت. همچنین در همین خانه بود که ترجمه قوانین کشورهای دیگر برای تهیه قانون اساسی دوران مشروطه به انجام رسید.
با تماشای پله‌ها و نرده‌های چوبی و باشکوه داخل عمارت، می‌توان تصویر مشیرالدوله را که غرق در تفکرات و عالم سیاست، پله‌ها را بالا و پایین می‌کند به ذهن آورد. معماری عمارت با تلفیقی از هنر ایران و فرنگ بنا شده و هنر به کار رفته در آن، گویای وضعیت ایران در کشاکش ورود به عصر مدرنیته است.
زندگی و گذشته پیرنیا
حسن پیرنیا در اوایل سال (۱۲۹۱ه. ق) به دنیا آمد. پدر او «نصرالله‌خان مشیرالدوله» بود. حسن پیرنیا تحصیلات مقدماتی فارسی و عربی را از معلمان سرخانه یاد گرفت و بعد از آن پدرش او را برای تحصیل به روسیه فرستاد. وی تحصیلات نظامی‌ و سپس تحصیلات حقوقی خود را در دانشکده حقوق مسکو تمام کرد و پس از پایان تحصیلات به سمت وابسته سفارت ایران در پترزبورگ مشغول به کار شد.
در سال ۱۳۱۷ پدرش وزیر امور خارجه و او منشی پدرش شد. سپس با مقام ریاست کابینه وزارت خارجه و همچنین منشی مخصوص صدراعظم به لقب (مشیرالملکی) نیز به او داده شد. میرزاحسن‌خان مشیرالدوله با تحصیلاتی که در رشته حقوق داشت به خوبی به اهمیت قانون و نقشی که در پیشرفت جامعه و ملت دارد واقف بود؛ به همین دلیل وقتی به ایران آمد مدرسه (علوم سیاسی) را تاسیس کرد تا موقعیتی فراهم شود که مردم ایران را به قانون‌دانی برانگیزاند. او خود در این مدرسه حقوق بین‌الملل درس می‌داد. پیرنیا در سفر دوم «مظفرالدین شاه» به اروپا در سال ۱۳۲۰ق به عنوان مترجم با شاه همراه شد و پس از برگشت از سفر به سمت سفیر ایران در پترزبورگ منصوب شد. این ماموریت سه سال طول کشید. در بحبوحه انقلاب مشروطیت در ایران روش میانه‌روی در سیاست را انتخاب کرد و به اتفاق برادرش «حسین موتمن‌الملک» کمک بسیاری در راه ترجمه و نگارش قانون اساسی جدید ایران کردند. پس از فوت «مظفرالدین‌شاه» حسن پیرنیا جهت اعلام خبر تاج‌گذاری «محمدعلی‌شاه» در سال ۱۳۲۵ق مامور سفر به کشورهای اروپایی شد. بعد از بازگشت به ایران به لقب «مشیرالدوله» که از القاب پدرش بود، ملقب شد و در کابینه «ناصرالملک» به مقام وزارت خارجه رسید.
پیرنیا اگرچه دوران طولانی و پرفراز‌و‌نشیبی در عالم سیاست داشته و تصدی وزارت عدلیه، وزارت جنگ و وزارت پست و تلگراف را در کارنامه دارد اما امروز بیشتر به سبب نگاشتن کتاب سه‌جلدی تاریخ ایران‌باستان در خاطره‌ها مانده است.
او پس از سال‌ها فعالیت سیاسی به یک‌باره از سال ۱۳۰۲ به بعد از تمام مشاغل دولتی کناره‌گیری کرد و مشغول تالیف «کتاب تاریخ ایران باستان» شد تا کاری کارستان کرده و با نگاشتن تاریخ اعصار کهن میهن، برای همیشه در ذهن «تاریخ دوستان ایرانی» ماندگار شود. هنوز هم با وجود گذشت سال‌های متمادی می‌توان در گوشه‌وکنار خانه مشیر، حسن پیرنیا را در ذهن مجسم کرد که آمده نشسته و در پس انبوه کتاب‌هایی که گردش را گرفته‌اند، مشغول نگارش کتاب تاریخ ایران باستان است.
رخدادهای تاریخی عمارت
خانه تاریخی حسن پیرنیا که با نام عمارت مشیرالدوله شناخته می‌شود، از زمان ساختش تاکنون ناظر اتفاقات زیادی بوده است.
ضبط بخش‌هایی از سریال هزاردستان و سریال دایی‌جان ناپلئون در این خانه انجام شده است و حتی اینطور روایت شده که تست صدای خوانندگان برنامه گلها در این عمارت تاریخی به انجام رسیده است.
بنای زیبا مشیرالدوله تا پیش از سال ۱۳۵۰ خورشیدی، محل سکونت بوده است اما در بازه‌ای ۷ساله خانه متروکه شد تا آنکه در سال ۱۳۵۷ خورشیدی، ولی‌الله و مهدی، وارثان این بنا، خانه را به بیمارستان فرح پهلوی یا همان شهید اکبرآبادی و وزارت بهداشت اهدا کردند اما سند آن به ثبت پژوهشگاه علوم انسانی خورده بود. در حال حاضر نیز خانه پیرنیا در اختیار دانشگاه علوم‌پزشکی است.
عمارت قجری مشیرالدوله در ۱۱مرداد سال ۱۳۷۶ با شماره‌۱۸۹۹ به ثبت ملی رسید و در نظر داشته باشید که برای بازدید از آن حتما باید از وزارت بهداشت یا دانشگاه علوم‌پزشکی مجوز دریافت کنید.
معماری خانه حسن پیرنیا
عمارت مشیرالدوله در اوج هنرمندی با تلفیقی از معماری ایرانی و فرنگی ساخته شده است. بنای عمارت مشیر الدوله در سال ۱۲۸۵ و مصادف با عهد قاجار بنا شده است. این خانه تاریخی شامل دوطبقه و یک زیرزمین است. همچنین حیاط بزرگی در مقابل ساختمان عمارت وجود دارد.
از جمله بخش‌های عمارت مشیرالدوله می‌توان به کتابخانه قدیمی حسن پیرنیا، اتاق نشیمن مرحوم داوود پیرنیا، چایخانه، سفره‌خانه، چند اتاق استراحت و یک انبار بزرگ اشاره کرد. یگانه بخش کاشی‌کاری شده این عمارت، چایخانه است که دارای نقش‌ونگاری با شخصیت‌های تاریخی و اساطیری است و چشمان بازدیدکنندگان را به خود خیره می‌کند. طبقه اول عمارت به ساکنان خانه اختصاص داشته و طبقه دوم به منظور پذیرایی از مهمانان استفاده می‌شده است. دفتر کار حسن پیرنیا نیز در طبقه نخست و سمت راست ساختمان قرار داشته است.
دو سوی اتاق حسن پیرنیا قفسه‌های کتاب چیده شده و در انتهای آن میز کار قرار داشته است. روی دیوارهای اتاق می‌توان نظاره‌گر عکس مشیرالدوله به همراه نمایندگان ایران در صحن مجمع ملل متفق بر روی دیوار بود. همچنین عکس‌های خانوادگی مشیرالدوله روی میز کار او قرار گرفته‌اند تا تصویر ما از زندگی سیاستمدار و نویسنده معاصر کشور کامل‌تر شود.
در طبقه دوم باغ عمارت مشیرالدوله تالاری به مساحت ۸۰مترمربع قرار گرفته و در دوطرف این تالار اتاق‌های استراحت خودنمایی می‌کنند.
راه پله‌ای نیز در بخش جنوبی طبقه اول را به طبقه دوم وصل می‌کند. هریک از اتاق‌ها و تالارهای عمارت مزین به شومینه‌های گچبری‌شده هستند و راوی معماری تجملی اواخر عصر قاجار و تاثیر‌پذیری این معماری از معماری غربی‌ها.
بخش زیرزمین خانه پیرنیا به طور معمول در فصول گرم سال استفاده می‌شده و در طبقه همکف آشپزخانه و اقامتگاه خدمه قرار داشته است. یکی از ویژگی‌های جالب زیرزمین و آشپزخانه وجود بالابر یا آسانسور است؛ خدمه می‌توانستند با استفاده از این بالابر غذاها و نوشیدنی‌ها را به طبقات بالاتر برسانند.
برای بازدید از عمارت تاریخی مشیرالدوله و خاطره‌بازی با گذشته‌های حسن پیرنیا سیاستمدار و نویسنده شخیص معاصر کافی است که پس از کسب اجازه از وزارت بهداشت، به خیابان منوچهری تهران (بین لاله‌زار و فردوسی) بروید. شایان ذکر است بناهای تاریخی دیگری نیز همچون عمارت مسعودیه و باغ نگارستان در نزدیکی عمارت مشیرالدوله قرار دارند و با برنامه‌ریزی صحیح می‌توانید از تمام آنها در یک روز بازدید داشته باشید.