یارکشی اقتصادی در آفریقا

گروه بین‌الملل- محمدرضا ستاری- شواهد نشان می‌دهد که روسیه با چرخش به سمت کشورهای جنوب به دنبال شرکای جدید اقتصادی به خصوص در قاره آفریقاست. امری که گفته می‌شود یکی از تعیین‌کننده‌ترین میراث‌های جنگ اوکراین باشد.
در واقع تحریم‌های غرب علیه روسیه، این کشور را از شرکای معمول غربی خود جدا کرده و به همین دلیل حرکت به سوی بازارهای جدید از سوی کرملین ضروری به نظر می‌رسد. این حرکت در درجه اول به سمت کشورها و مناطقی است که دولت‌های آنها در تحریم‌ها علیه روسیه شرکت نکرده‌اند. به همین دلیل است که مشاهده می‌کنیم روس‌ها برای تنوع بخشیدن به روابط اقتصادی خود علاقه شدیدی به حضور در قاره آفریقا پیدا کرده‌اند؛ امری که برای سیاستگذاران و ناظران غربی نگران‌کننده است، چراکه از یک جنبه این موضوع در قالب رقابت‌های ژئوپلیتیکی قابل بررسی است. از سوی دیگر علاوه بر ملاحظات اقتصادی، مساله سیاست‌های اروپا و آمریکا برای زمینگیر کردن اقتصاد روسیه نیز مطرح است؛ جایی که برخی تحلیلگران معتقدند ناتوانی در وارد کردن آسیب‌های جدی به اقتصاد روسیه به این دلیل بوده که بقیه کشورهای جهان حاضر به پیروی از غرب در مواجهه با مسکو نشده‌اند.
روسیه چگونه در آفریقا سرمایه‌گذاری می‌کند؟
سرمایه‌گذاری روس‌ها در قاره آفریقا را باید از دو منظر بررسی کرد؛ نخست آنچه دولت روسیه انجام می‌دهد و دوم آنچه کسب‌و‌کارهای خصوصی روسیه در قبال آفریقا دنبال می‌کنند. شواهد نشان می‌دهد از سال ۲۰۱۰ به این سو و زمانی که دولت روسیه علاقه خود را برای حضور در آفریقا تشدید کرد، شمار شرکت‌های خصوصی و دولتی این کشور در قاره آفریقا افزایش یافته است.
در این میان برگ برنده برای شرکت‌های خصوصی یا دولتی روسیه این است که کرملین به آنها در قالب یارانه‌ها یا معافیت‌های مالیاتی برای حضور در این مناطق پاداش می‌دهد. از این رو روس‌ها قادر هستند علاوه بر اینکه موقعیت خود را در این مناطق تثبیت کنند، فعالیت‌هایشان را نیز به‌طور خاص در زمینه برخی از صنایع کلیدی گسترش دهند.
فارغ از این موضوع، اکنون بسیاری از بنادر آفریقا به خصوص در شمال مانند مصر، تونس و الجزایر و همچنین در شرق و جنوب این قاره مانند کنیا و آفریقای جنوبی هم از لحاظ لجستیکی و هم از لحاظ تجاری بسیار مهم و استراتژیک محسوب می‌شوند. علاوه بر این فرودگاه‌های این قاره مانند فرودگاه قاهره یا اتیوپی نیز برای دسترسی روس‌ها به ویژه در زمانی که حریم هوایی اروپا به روی هواپیماهای این کشور بسته شده است از اهمیت زیادی برخوردارند.
در سطح دیگر ماجرا، زیرساخت‌های تجاری آفریقا نیز راهی برای دور زدن تحریم‌های غرب از سوی روسیه محسوب می‌شوند. این موضوع از آنجا اهمیت دارد که برخلاف اتحادیه اروپا، بنادر آفریقایی بر روی کشتی‌های روسی باز بوده و از آنجا که چین و هند حدود ۴۰ درصد صادرات نفت روسیه را به خود اختصاص داده‌اند، دریای سرخ و بنادر کشورهایی نظیر مصر، سودان، اریتره و جیبوتی برای مسیر ترانزیت کشتی‌های روسی اهرمی بسیار مهم به‌شمار می‌روند.
در بعد مالی نیز از آنجا که بخش بانکی قاره آفریقا عمدتا در اختیار دولت‌ها قرار دارد، چنین مزیتی می‌تواند برای روس‌ها در مواجهه با تحریم‌های مالی و بانکی غرب ارزشمند باشد. به عنوان مثال امور مالی آفریقایی از سیستم پرداخت UnionPay چین استفاده می‌کند که می‌تواند در سایه تحریم ویزا و مستر‌کارت برای روسیه قابل استفاده باشد.
همچنین حمایت سیاسی و نظامی روسیه از کشورهای آفریقایی نیز برای مسکو دستاوردهای مالی به دنبال دارد. مانند دسترسی به طلا از طریق سودان یا تجارت الماس به واسطه آفریقای مرکزی. این مساله علاوه بر تامین بودجه دولتی، اقتصاد روسیه را در برابر تحریم‌های غرب مقاوم‌تر می‌سازد. درواقع برای کرملین طلا و الماس آفریقا تنها دارایی مالی محسوب نمی‌شوند. صنعت معدنی روسیه به واسطه گستردگی و تخصص خود اکنون یکی بازیگران مهم معدنی در قاره آفریقا بوده و نقش مهمی در سیاستگذاری‌های مسکو ایفا می‌کند. به عنوان مثال امروز شرکت روسی آلروسا به عنوان بزرگ‌ترین معدنکار الماس جهان، یکی از مالکان کاتوکا یعنی چهارمین معدن بزرگ جهان در آنگولا است. همچنین روس‌ها علاوه بر معادن مس، مالک یکی از بزرگ‌ترین معادن آلومینیوم جهان در گینه هستند.
در همین رابطه برخی از ناظران معتقدند که آمریکا و اروپا به واسطه ملاحظات زیست‌محیطی دست‌ بسته‌ای برای بهره‌برداری از ذخایر معدنی آفریقا دارند؛ در حالی که اکنون چین و روسیه برای تامین این منابع حیاتی به میزان زیادی در قاره سیاه نفوذ کرده‌اند. همچنین برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که گروه واگنر به عنوان یک ارتش خصوصی که در جنگ اوکراین نیز نقش ویژه‌ای برای پوتین ایفا می‌کند، امنیت برخی دولت‌های آفریقایی را در ازای دسترسی به منابع طبیعی این کشورها تامین می‌کند. مانند همکاری با دولت نظامی مالی که گفته می‌شود در ازای دسترسی به معادن اورانیوم، الماس و طلا انجام می‌شود. همچنین روسیه شریک اصلی قاره آفریقا از نظر صادرات مواد غذایی و کود محسوب می‌شود. یعنی در حالی که ۴۰ درصد از سبد مصرفی آفریقا را غذا تشکیل می‌دهد، بیش از ۵۰ درصد از واردات گندم کشورهایی نظیر بروندی، اوگاندا، رواندا، تانزانیا، سودان و سومالی از طریق روسیه تامین می‌شود.
از سوی دیگر، گزارش‌ها نشان می‌دهد در حالی که روسیه به دلیل ملاحظات امنیتی، حضور پررنگی در زمینه نفت و گاز در قاره آفریقا ندارد، اما در زمینه انرژی هسته‌ای آنها در این قاره پیشرو محسوب شده و در ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای بسیار فعال هستند. مانند قراردادهایی که با مصر، آفریقای جنوبی، نیجریه، اتیوپی، غنا، زامبیا و رواندا منعقد کرده‌اند.
صنایع نظامی
وقتی صحبت از ایجاد وابستگی به میان می‌آید، صنایع نظامی روسیه نقش برجسته‌ای در همکاری اقتصادی مسکو با آفریقا ایفا می‌کنند. آمارها نشان می‌دهد در بازه زمانی ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹، روس‌ها ۱۹ توافقنامه همکاری نظامی با دولت‌های آفریقایی امضا کرده‌اند که عمده آنها بر فروش تسلیحات متمرکز بوده است. علاوه بر این بیشتر زیرساخت‌های نظامی دولت‌های آفریقایی متعلق به دوران اتحاد جماهیر شوروی بوده که این عامل دست برتری به روس‌ها در این قاره داده است. همچنین در حالی که روس‌ها مانند دولت‌های غربی، همکاری‌های نظامی را مشروط به رعایت استانداردهای حقوق بشری نمی‌کنند، شواهد نشان می‌دهد که از سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۱ میلادی ۴۴ درصد از تجهیزات نظامی آفریقا از روسیه وارد شده است. این در حالی است که سهم آمریکا در صادرات نظامی به آفریقا ۱۷ درصد، چین ۱۰ درصد و فرانسه ۱/۶ درصد بوده و کشورهایی نظیر الجزایر، آنگولا، بورکینافاسو، مصر، اتیوپی، مراکش و اوگاندا از بزرگ‌ترین خریداران تسلیحات روسیه هستند.
البته با سپری شدن بیش از ۱۵ ماه از شروع جنگ اوکراین، تحریم‌های بی‌سابقه علیه مسکو و اختلال در زنجیره‌های تامین جهانی، هنوز مشخص نشده که صادرات روسیه به قاره آفریقا به خصوص در زمینه نظامی و تعمیر و نگهداری تا چه میزان تحت‌الشعاع قرار گرفته است. با این حال تمام تلاش روس‌ها این بوده که به هر نحوی بازارهای خود را در قاره آفریقا حذف کنند. در همین رابطه در ماه آگوست سال گذشته نمایشگاهی نظامی با حضور ۷۲ کشور در روسیه برگزار شد که پوتین در خلال این نمایشگاه به صراحت اعلام کرد که حاضر است تسلیحات نظامی روسیه را به متحدانش در آمریکای لاتین، آسیا و آفریقا بفرستد.
علاوه بر بخش نظامی، سایر عرصه‌های اقتصادی نیز وجود دارند که روس‌ها به شدت به دنبال حفظ موقعیت خود و نیز پیدا کردن شرکای جدید در آفریقا هستند. به عنوان مثال طبق گزارشی که سایت نشنال اینترست منتشر کرده تنها در صنعت گردشگری و قبل از حمله روسیه به اوکراین، روس‌ها حدود ۴۰ درصد از گردشگران ساحلی مصر را تشکیل می‌دادند. امری که با شروع جنگ در حدود ۳۵ تا ۴۰ درصد رزرو هتل‌ها در مناطق ساحلی مصر کاهش یافت. علیرغم این موضوع شواهد نشان می‌دهد که اکنون روند برعکس شده، چراکه در ماه آگوست سال گذشته، مصر دومین مقصد محبوب روس‌ها بعد از ترکیه بوده است. در واقع مصری‌ها اکنون به میزانی از گردشگران روسیه در سواحل دریای سرخ در این مدت سود برده‌اند که به دنبال استقرار سیستم پرداخت الکترونیکی روسی به نام میر در این مکان‌های توریستی هستند.
میراث جنگ
به گفته کارشناسان با توجه به اینکه بیشترین کشورهای آفریقایی فقیر و در حال توسعه محسوب شده و هدف اقتصادی اولیه روسیه در میان‌مدت و کوتاه‌مدت مقاومت در برابر تحریم‌های غرب است، به نظر می‌رسد که دو طرف از هر فرصتی برای تقویت روابط اقتصادی خود استفاده کنند. به‌طور کلی چرخش روسیه به سمت جنوب جهانی به خصوص کشورهای آفریقایی ممکن است یکی از تعیین‌کننده‌ترین میراث‌های جنگ اوکراین برای ژئوپلیتیک جهانی باشد؛ چراکه کشورهای جنوب جهانی ممکن است از توان مالی اقتصادهای غربی استفاده نکنند، اما زمین، منابع و جمعیت آنها را به‌طور قطع برای روسیه و چین به عنوان شرکای مهمی برجسته خواهد کرد؛ موضوعی که از هم‌اکنون برای برخی از سیاستمداران غربی بسیار نگران‌کننده شده است.