«یلدا» در مسیر جهانی شدن

گروه فرهنگ- دو سال پیش ایران نخستین کشوری بود که در صفحه «اشتراک‌گذاری اطلاعات برای ترویج پرونده‌های چند‌ملیتی» پرونده «یلدا» یا همان «شب چله» را در سایت یونسکو به ثبت رساند، در طول این سه سال هنوز هیچ کشوری در این صفحه پیشنهاد ایران را مبنی بر مشارکت برای تدوین پرونده مشترک با ایران قبول نکرده است. هر چند در طول سال‌های گذشته رسانه‌های مختلف در قالب هشدار یا خبرهای در گوشی از پیش‌دستی دوباره دولت جمهوری آذربایجان برای ثبت جهانی یکی از به‌یادماندنی‌ترین شب‌های تاریخ ایرانی‌ها، یعنی «شب چله» یا همان «یلدا» خبر می‌دادند. اما تا‌کنون هیچ کشوری در سایت یونسکو پیشنهاد ثبت آیین این شب خاطره‌انگیز ایرانی را ثبت نکرده است.
هیچ کشوری برای «یلدا» ابراز علاقه نکرده
در این شرایط باید دید ایران تا چه زمانی قصد دارد پرونده «یلدا» را در این صفحه از یونسکو باز بگذارد. هرچند فرهاد نظری، مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی در این زمینه می‌گوید: ما تلاش می‌کنیم امسال پرونده یلدا را تکمیل کنیم و کار را جلو ببریم، اما اینکه با چه کشورهایی یا به طور مستقل این کار را انجام دهیم، باید بررسی کنیم.
او ادامه می‌دهد: ما به اندازه کافی فراخوان داده‌ایم و برای اعلام نظر کشورهای دیگر منتظر مانده‌ایم، اما تا‌کنون هیچ کشوری در این زمینه ابراز علاقه نکرده است.
تا پایان سال تلاش می‌کنیم پرونده‌ یلدا تکمیل شود
محمدحسن طالبیان، مسوول تدوین پرونده‌های ثبت جهانی، نیز در این زمینه به ایسنا توضیح می‌دهد: «تا امروز ما تلاش‌مان را در این زمینه کرده‌ایم، از این به بعد باید به فکر تکمیل و تدوین پرونده «یلدا» برای ثبت جهانی آن باشیم.»
او ادامه می‌دهد: «ایران تا‌کنون فقط نام پرونده را در یونسکو اعلام کرده، برخی اطلاعات نیز جمع‌آوری شده‌اند، اما اینکه پرونده چطور تدوین شود، اهمیت دارد.»
طالبیان با تاکید بر اینکه نوع آماده کردن پرونده با توجه به کشورهایی که در آن مشارکت می‌کنند، متفاوت می‌شود، بیان می‌کند: «اگر پرونده در حد ملی باشد، نیز تدوین آن متفاوت است. بنابراین نخست باید اطلاعات به طور کامل جمع‌آوری شود، اما اینکه چطور تدوین و آماده شود، به مشارکت کشورها برمی‌گردد.»
معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با بیان اینکه در مرحله اول و برای اعلام نام پرونده یونسکو، از طریق کمیسیون ملی یونسکو نامه‌نگاری‌هایی انجام شده است، بیان می‌کند: «باید بار دیگر در این زمینه با یونسکو مذاکراتی انجام شود، تا بدانیم در کدام مرحله این اقدامات زودتر انجام می‌شوند و در هر شرایط نیز باید پایه اطلاعاتی کامل‌تر شود.»
او ادامه می‌دهد: «با این وجود میراث فرهنگی تلاش می‌کند تا پایان سال تلاش خود را برای تهیه و تدوین پرونده ملی یا مشترک به نتیجه برساند.»
طالبیان با تاکید بر اینکه ایران همه تلاش خود را برای تهیه پرونده مشترک انجام می‌دهد، می‌گوید: «از یک سو فقط ایران نیست که این آئین را برگزار می‌کند، از سوی دیگر مشارکت در تهیه پرونده‌های مشترک بسیار کم بوده است.»
ایران در سایت یونسکو از یلدا چه گفته است؟
براساس آنچه هنوز در صفحه «اشتراک‌گذاری اطلاعات برای ترویج پرونده‌های چند‌ملیتی» یونسکو قرار دارد، ایران پرونده میراث ناملموس «شب یلدا»، را به عنوان بلندترین شب سال در صفحه ویژه اشتراک‌گذاری، ثبت کرده تا کشورهای دیگر در صورت دارا بودن نسبتی مشابه، آمادگی خود را برای ثبت چند‌ملیتی این سنت باستانی اعلام کنند.
در این پرونده که در تاریخ نوزدهم مارس ۲۰۱۵ در یونسکو ثبت شده، در توصیف میراث ناملموس شب یلدا آمده است: «با طلوع اولین روز زمستان، بلندترین شب سال «شب یلدا» به پایان می‌رسد، پس از این رویداد طول روزها به تدریج افزایش می‌یابد و از همین رو شب یلدا را به عنوان «شب تولد خورشید» می‌نامند.
یلدا یکی از چهار جشن فصلی ایران و به عنوان یکی از باستانی‌ترین جشنواره‌های کشور شناخته می‌شود. این میراث ناملموس فرهنگی عمدتا از طریق شفاهی و روش‌های غیررسمی به نسل‌های جوان منتقل شده است و اعتقادات و سنت‌های فراوانی پیرامون مراسم شب یلدا در میان مردم جاری است.
در میان این ویژگی‌های مرتبط با این میراث ناملموس حضور قابل ملاحظه رنگ قرمز بسیار مهم است؛ انارهای قرمز، هندوانه، انگور قرمز و نظایر آن بخش جدایی‌ناپذیر این مراسم هستند. جمع شدن در خانه بزرگ‌ترها دور یک سفره که روی زمین پهن شده و بسیاری از عناصر سنتی این مراسم از جمله انار، هندوانه، آجیل شب یلدا، سوپ مخصوص شب یلدا و چندین و چند نوع غذای دیگر روی آن قرار دارد. خواندن دیوان حافظ، شاهنامه فردوسی به ویژه توسط بزرگ‌ترهای خانواده، آواز خواندن و نواختن آلات موسیقی از جمله دیگر سنن این مراسم باستانی است.
اما این میراث معنوی بزرگ چیست و ریشه‌اش در کجاست؟
شب یلدا یا شب چله یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است. در این جشن، طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها در نیم‌کره‌شمالی، که مصادف با انقلاب زمستانی است، گرامی داشته می‌شود.
یلدا به زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول ماه دی (نخستین روز زمستان) گفته می‌شود.
خانواده‌های ایرانی در شب یلدا، معمولا شامی فاخر و همچنین انواع میوه‌ها و رایج‌تر از همه هندوانه را مهیا و دور هم سرو می‌کنند. پس از سرو تنقلات، قصه‌گویی بزرگان خانواده برای دیگر اعضای فامیل و همچنین فال‌گیری با دیوان حافظ رایج است.
نام یلدا از کجا آمده‌
«یلدا» برگرفته از یک واژه سریانی به ‌معنای زایش است و شب چله هم که مترادف شب یلداست از آن رو است که چهل روز اول زمستان را «چله بزرگ» و ۲۰ روز بعد از آن را «چله کوچک» نامیده‌اند.
ابوریحان بیرونی از این جشن با نام «میلاد اکبر» نام برده و منظور از آن را «میلاد خورشید» دانسته ‌است. در آثار الباقیه بیرونی، از روز اول دی‌ماه، با عنوان «خور» نیز یاد شده ‌است. در قانون مسعودی نسخه‌ موزه بریتانیا در لندن، «خُره روز» ثبت شده، اگرچه در برخی منابع دیگر «خرم روز» نامیده شده‌است.
پیشینه یلدا
شب یلدا که به عنوان یکی از شب‌های مقدس در ایران‌باستان مطرح بوده، به‌صورت رسمی در تقویم ایرانیان باستان از سال ۵۰۲ قبل از میلاد در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان راه یافت.
چله و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است.
مردم روزگاران دور و گذشته، که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل می‌داد و در طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند. آنان ملاحظه می‌کردند که در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می‌شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می‌توانستند استفاده کنند.
این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش‌اند. مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی- هند و اروپایی، دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند، از همین رو آن را شب زایش خورشید (مهر) نامیده و آن را آغاز سال قرار دادند کریسمس مسیحیان نیز ریشه در همین اعتقاد دارد.
برگزاری آیین یلدا از زمان توجه به آن تاکنون، گونه گون گشته و اشکال مختلفی را دیار به دیار تجربه کرده است و با تغییر ادوار و شکل زندگی تغییراتی در آن حاصل شده است؛ و نغز اینجاست که نکوداشت چنین آیین زیبایی فقط به ما ایرانی‌ها و حتی به پارسی‌زبانان محدود نمی‌شود و بسیارانی با زلف سیاهش زلف گره می‌زنند.