۸ راه برای گذر از بحران

سعید ساویز- شاید شایع‌‌ترین علت جنگ‌ها، از میان رفتن تمدن‌ها و تغییر مکان شهرها را بتوان کمبود منابع آب دانست. تمامی تمدن‌های بزرگ در امتداد رودهای عظیم باستانی به وجود آمدند و جابه‌جایی‌های عظیم باستان چون تغییر مکان امپراتوری مصر متعاقب تغییر مسیر رودخانه بزرگ نیل رخ داد.افزایش جمعیت جهان، نیاز بیشتر به منابع آبی برای کشاورزی و تولید محصولات بیشتر، همچنین دنیای صنعتی با مصرف سرسام‌آور آب همه و همه در کنار گرم شدن کره زمین، کم شدن بارش‌ها و تغییرات اقلیمی که احتمالا نابودی بخشی از جامعه بشری را به ارمغان خواهد آورد؛ از قرن بیست‌و‌یکم به عنوان قرن بحران آب رونمایی کرده است.هسته مرکزی این سیاه‌چاله خشکسالی و بحران هر روز در حال بزرگ‌تر شدن است و از صحرای آفریقا به مرور به مجموعه‌ای شامل شمال آفریقا، خاورمیانه و شبه قاره هند گسترش یافته است. کشور ایران نیز در مرکز این کانون بحران واقع شده است.اما اگر بخواهیم از دید کارشناسی به بحران کمبود آب در کشور ایران بپردازیم می‌توان با انجام اقدامات مدیریتی مبتنی بر دانش شدت خشک شدن فلات ایران را به تعویق انداخت، البته باید ذکر شود که ساخت سد روی سرچشمه‌های دجله و فرات در ترکیه و هیرمند در افغانستان همچنین ساخت سدهای غیر‌علمی در داخل کشور و البته عدم پرداخت حق‌آبه تالاب‌ها و رودخانه‌ها سرعت وقوع بحران در ایران را به شدت بالا برده است.
کشور ایران را می‌توان به دو اقلیم تقسیم کرد. جلگه‌های جنوب و جنوب‌غرب زاگرس شامل استان‌های خوزستان و بوشهر و جلگه شمال البرز شامل گیلان، مازندران و گلستان که دارای خاک آبرفتی و رودخانه‌های متعدد هستند که چند سال پیش بسیار پر آب بودند. در این استان‌ها آب شور دریا با آب شیرین نزولات جوی نفوذ کرده در سفره‌های زیر‌زمینی آب در تعادل هستند و بر اساس قوانین توریچلی به محض اینکه فشار آب شیرین زیر سطحی در آنها کاهش یابد با پدیده بالا آمدن آب دریا و شور شدگی مواجه خواهیم شد.
در خوزستان و بوشهر شرایط از شمال کشور به مراتب بحرانی‌تر است زیرا به دلیل متصل بودن خلیج‌فارس به دریاهای آزاد و آب شدن یخ‌های قطبی به دلیل گرم شدن زمین، سطح آب خلیج‌فارس در حال بالا آمدن است و این به خودی خود باعث افزایش فشار بالا رو آب شور در جنوب ایران خواهد شد‌ اما در شمال با پدیده کاهش آب دریاچه کاسپین مواجه هستیم و البته میزان نزولات جوی در شمال ایران هنوز عدد قابل توجهی است و سطح ماسه‌ای زمین به این بارش‌ها اجازه ورود آسان و سریع به سفره‌های آب زیر‌زمینی را می‌دهد.
اما فلات مرکزی ایران محصور بین رشته کوه‌های البرز، زاگرس و هزار مسجد از دیر باز اقلیمی خشک و نیمه بیایانی بوده است و نیاکان ما از هزاران سال پیش با فهم درست از شرایط اقلیمی قنات را اختراع کرده و به عنوان یکی از شگفت‌انگیز‌ترین نمونه‌های مهندسی باستان در تمامی پهنه خشک فلات ایران به اجرا در آوردند.فلات ایران آبده شوری در زیر سفره‌های آب کوچک خود ندارد و برداشت بی‌رویه و تخلیه این سفره‌های آب شیرین نتیجه‌ای جز کاهش فشار درون منفذی بین سنگ‌ها و فرونشست این سفره‌های آب را در پی نخواهد داشت.
سونامی فرونشست زمین در فلات مرکزی ایران امروز به شدت در حال وقوع است و اگر از هم‌اکنون نیز برای جبران خسارات وارده بر اثر فرونشست سفره‌های آب یا همان Compaction اقدام شود باز هم بخش عمده‌ای از این آب انبارهای طبیعی ارزشمند از بین رفته است. اما تبعات این فاجعه این خواهد بود که در فصل بارش به دلیل نبود فضای خالی مناسب در زیر زمین تمام آب بر زمین جاری شده و باعث وقوع سیلاب می‌شود و در فصل گرم ذخیره آب هر ساله کاهش می‌یابد و زمین خشک‌تر و خشک‌تر می‌شود.
علم چگونگی جلوگیری از فرونشست زمین در کشور ایران وجود دارد و این پدیده مدت‌ها قبل در مهندسی نفت شناسایی شده و متخصصان نفتی در اقصی‌نقاط جهان راه چاره مناسب برای جلوگیری از این پدیده را پیدا کرده‌اند که متخصصان نفتی ایرانی نیز از این داستان مستثنی نیستند اما پرداختن به راهکار آن در این مجال نمی‌گنجد و خود نوشتاری متفاوت را می‌طلبد.اما اولین راهکار برای کند کردن وقوع بحران خشکسالی در ایران می‌تواند شامل این اقدامات باشد:
– ساخت سد‌های جدید از اولویت خارج شود.
– در استان‌های جنوبی برای تهیه آب شرب شیرین از آب خلیج‌فارس با استفاده از انرژی خورشیدی به طور گسترده اقدام شود.
– قیمت آب در ایران واقعی گردد.
– در شمال کشور نسبت به کنترل نزولات جوی، کنترل رسوبات و تزریق این آب‌ها به سفره‌های زیر‌زمینی اقدام گردد. همچنین پوشش گیاهی ترمیم گردد.
– هر گونه طرح انتقال آب متوقف گردد و آب سرچشمه‌های کوهرنگ و دز که به شهرهای مرکزی انتقال داده شده بازگردانده شود.
– صنایع آب بر در فلات مرکزی ایران تعطیل گردد و احداث واحدهای صنعتی با عنایت به آمایش سرزمین صورت گیرد.
– تمامی فاضلاب‌ها در سرتاسر ایران تصویه شود و در چرخه مصرف و تزریق به سفره‌های زیر‌زمینی قرار گیرد.
– به کارگیری دانش متخصصان نفتی برای جلوگیری از فرونشست زمین.
اگر اقدامات فوق انجام پذیرد ممکن است بتوان از وقوع بحران خشکسالی و رقابت بر سر منابع آبی جلوگیری به عمل آورد.