3 پیامد غفلت از تولید صنعتی

«جهان‌صنعت»- به گفته فرشاد مومنی، استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی، مساله صنعت در متون نظری، مترادف با توسعه در نظر گرفته می‌شود. یک مساله نظام حیات جمعی است و تا زمانی که چنین درکی در کل حاکمیت ایجاد نشود و هویت جمعی پیدا نکند، هر تخصیص منابعی که تحت این عنوان اتفاق بیفتد، می‌تواند درست مقابل توسعه باشد. به اعتقاد داگلاس نورث نوبلیست اقتصاد، بنیه تولید صنعتی، امنیت اقتصادی با خود به همراه می‌آورد.
مومنی تصریح کرد: اگر از تولید صنعتی غفلت شود، سه اتفاق خواهد افتاد: گسترش تعصبات جاهلی، غلبه نظامیان، جایگزینی مناسبات سفله‌ساز و سفله‌پرور به ‌جای مشارکت و تعلق.
او تاکید کرد: گسترش و تعمیق تعصب‌های جاهلی پیش می‌آید؛ در غیاب صنعت با سلطه سیاسی نظامیان بر تمام شئون جمعی روبه‌رو می‌شوید، به‌ جای اینکه عزت‌نفس مشارکت و حس تعلق در مردم پدیدار شود، با مناسبات سفله‌ساز روبه‌رو می‌شود.
آنگونه که اتاق ایران آنلاین گزارش کرده،‌ در پنجمین نشست استراتژی توسعه صنعتی، فرشاد مومنی، اقتصاددان از «مهیا شدن برای فاز صفر سیاست صنعتی» سخن گفت و اظهار کرد: از آنجایی که آمادگی ذهنی و عینی بایسته برای تدوین سیاست صنعتی در کشور مشاهده نمی‌شود، برای همین باید با واقعیت‌ها مواجه شویم و مساله را به‌ صورت علمی ببینیم و در این مسیر گام برداریم.
مومنی گفت: مهم‌ترین مساله امروز ایران از دریچه اقتصاد سیاسی، این است که آمادگی بایسته برای ارائه تصویر عالمانه از روندهای موجود وجود ندارد. برای همین چیزی را می‌خواهیم تغییر دهیم که نمی‌دانیم چیست. در تمام متون کلیدی توسعه، مساله صنعت مترادف با توسعه در نظر گرفته می‌شود. مساله صنعت مساله نظام حیات جمعی است، نه فعالیتی در گوشه‌ای از شهر و در یک سوله. تا زمانی که چنین درکی از صنعت پیدا نکنیم، هر تصمیم و تخصیص منابعی تحت این عنوان بدون نسبت با توسعه یا نقطه مقابل توسعه خواهد بود.
او ادامه داد: به کتاب «نظام ملی اقتصاد سیاسی» اثر «فردریک لیست» نگاه کنید و ببینید که هنوز به نیمه قرن 19 نرسیده از چه بیانی درباره اهمیت صنعتی شدن استفاده می‌کند و ما در ایران چه مسیری را طی می‌کنیم. فردریک صنعت را به‌مانند پدر و مادر علم، ادبیات، هنر و اعتلای فرهنگی در نظر می‌گیرد. داگلاس نورث می‌گوید، وقتی بنیه تولید صنعتی پدیدار شد انسان به بی‌سابقه‌ترین سطح امنیت اقتصادی در طول تاریخ دست پیدا کرد. به گفته اولیور‌هارت هم متعالی‌ترین جلوه اخلاق در جامعه انسانی در جوامعی مشاهده ‌شده که به سطوحی از امنیت اقتصادی دست پیدا کرده‌اند. هرکدام از این سطوح را که بررسی کنیم به کج‌فهمی اساسی در نظام سیاستگذاری کشور پی می‌بریم.
او ادامه داد: با مساله جدیدی روبه‌رو هستیم که باید با استانداردهای خود آن را بفهمیم. برای نوشتن سیاست صنعتی باید به این پیش‌نیازها توجه کنیم. مثلا در 30‌هزار سال، بنیه تولید بشر حداکثر سه برابر شد و در ربع پایان قرن 18 تا قرن 20، بنیه اقتصاد بشر 1720برابر شد. حیاتی‌ترین مولفه صنعت به مفهوم manufacturing شیوه تولید جدید با قابلیت استثنایی و الزامات استثنایی‌تر است. اگر به این الزامات توجه نداشته باشید، بر شما همان خواهد رفت که 200سال قبل، اتفاق افتاده است. مساله صنعت در متون نظری، مترادف با توسعه در نظر گرفته می‌شود. مساله صنعت ساخت یا manufacturing و نه ‌‌industry‌، یک مساله نظام حیات جمعی است و تا زمانی که چنین درکی در کل حاکمیت ایجاد نشود و هویت جمعی پیدا نکند، هر تخصیص منابعی که تحت این عنوان اتفاق بیفتد، می‌تواند درست مقابل توسعه باشد. به اعتقاد داگلاس نورث نوبلیست اقتصاد، بنیه تولید صنعتی، امنیت اقتصادی با خود به همراه می‌آورد.
اثر صنعت بر کل نظام حیات جمعی
استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی تصریح کرد: متفکران بزرگی می‌گویند صنعت کل نظام حیات جمعی را تحت تاثیر قرار می‌دهد و باید این را درک کنید وگرنه قاعده‌گذاری ممکن نیست. آنچه در کشور ما در حوزه استراتژی توسعه صنعتی مطرح است به هیچ‌کدام از این وجوه توجه ندارد. توسعه صنعتی خصلت فراگیری و همه‌چیزخواهی و تاثیر فراگیر بر همه عرصه‌های زندگی دارد. اگر جامعه‌ای صنعت مدرن می‌خواهد باید منطق زیربنایی، آموزش و بوروکراسی‌اش با این اقتضائات تنظیم شود، یعنی هزینه فرصت غفلت از این موارد، قابل ‌محاسبه نیست. صنعت مدرن قابلیت خلق تقاضای جدید دارد و اگر این تقاضای جدید پاسخ داده نشود، سیستم با ناپایداری ذاتی و فراگیر روبه‌رو خواهد شد. بحران کمیابی تشدید می‌شود و ستیز و حذف رواج می‌یابد. در ستیز و حذف، نظامیان مسلط می‌شوند، بنابراین باز کردن مفهوم صنعت بسیار مهم است. اگر از صنعت ساخت غفلت شود، سه اتفاق خواهد افتاد: گسترش تعصبات جاهلی، غلبه نظامیان و جایگزینی مناسبات سفله‌ساز و سفله‌پرور به‌ جای مشارکت و تعلق.
مومنی ادامه داد: علی رضا قلی در کتاب «سراب‌گرایی صنعتی در نظام قبایلی ایران» گفته، تا وقتی ‌که اروپایی‌ها به توان صنعتی دست نیافته بودند، 9‌درصد سلطه جهان را داشتند ولی با تولید صنعتی اینها در فاصله کمتر از 150سال بیش از 80‌درصد خشکی‌های جهان را تحت سلطه درآوردند. نظام تصمیم‌گیری اساس کشور است. وقتی درک نمی‌کنید که این موضوع چیست و چه اقتضائاتی دارد مولفه قدرت را در حوزه‌های دیگری پیگیری می‌کنید.
او تاکید کرد: باید صورت‌مساله درک شود و به الزامات آن باور داشته باشیم. علم می‌تواند به سمت سلطه فراگیر حرکت کند و این را تجربه بریتانیا اثبات می‌کند. این فهم در سرنوشت بین‌المللی ما هم اثرگذار است. رسانه‌های فراگیر به ‌جای تاکید بر موعظه‌گرایی، به الزامات و میراث اندیشه‌ای تقویت صنعت توجه کند. رواج بی‌کفایتی و ناکارآمدی و ایستایی در پی آن می‌آید در حالی که آنهایی که مناسبت جدید را درک کرده‌اند از شما فاصله می‌گیرند؛ نتیجه این بحران امنیت ملی است. این را فردریک لیست به صدراعظم آلمان در نامه‌ای توضیح می‌دهد. برای جنگ‌طلبی هم باید بنیه تولید تقویت شود وگرنه دولت‌ها منکوب می‌شوند.
صنعت پیوندساز است
مومنی با اشاره به کتاب «تغییرات نهادی و عملکرد اقتصادی» داگلاس نورث گفت: اگر از تولید صنعتی غفلت کردید سه اتفاق می‌افتد: گسترش و تعمیق تعصب‌های جاهلی پیش می‌آید، در غیاب صنعت با سلطه سیاسی نظامیان بر تمام شئون جمعی روبه‌رو می‌شوید، به ‌جای اینکه عزت‌نفس مشارکت و حس تعلق در مردم پدیدار شود، با مناسبات سفله‌ساز روبه‌رو می‌شود. یکی از قابلیت‌های منحصربه‌فرد صنعت مدرن این است که قدرت خلق تقاضاهای جدیدی در ابعاد غیرقابل تصور دارد. اگر به این تقاضاها پاسخ داده نشود، سیستم با ناپایداری ذاتی و فراگیر روبه‌رو خواهد شد. نظریه نهادگرایی می‌گوید تقاضاهای دائمی که پاسخ نیابد بحران کمیابی بیشتر می‌شود و در آن صورت هر کس برای دستیابی به نیاز خود رقبای خود را حذف می‌کند. ستیز جای رقابت را می‌گیرد. ستیز با نظامی‌ها تحکیم می‌شود که در همه مقدرات حیات جمعی دخالت می‌کنند. یکی از کلیدی‌ترین مسائل، باز کردن مفهوم صنعت در دنیا مدرن است. این مفهوم می‌گوید ما با نظام حیات جمعی روبه‌رو شده‌ایم. صنعت مدرن بزرگ‌ترین نیروی محرکه پیوند برقرار کردن بین عناصر یک جامعه و با بقیه دنیاست. اگر ما روی مفهوم صنعت کار نکرده باشیم، نمی‌توانیم طراحی استراتژی کنیم. مفاهیم کلیدی و سرنوشت‌ساز را باید ژرف‌کاوی کرد. متاسفانه هنوز فکر می‌کنیم اگر ماشین‌آلات بیاوریم، یعنی تکنولوژی آورده‌ایم، این به دلیل آن است که درک درستی از مساله و مفاهیم نداریم. هنوز بخش معدن در استراتژی توسعه صنعتی لحاظ می‌شود. صنعت مدرن بزرگ‌ترین هنرش ترکیب دانایی با توانایی است.
صنعتی‌زدایی چیست؟
به گفته مومنی،‌ صنعت‌زدایی به معنای پیوندزدایی در درون و بیرون است. گفت‌وگوهایی با جامعه‌شناس‌ها روانشناسان اجتماعی و اقتصاد سیاسی لازم است تا پیوندزایی و پیوندزدایی را برای ما تبیین کنند. به تعبیری هزینه فرصت غفلت از چنین پدیده‌ای به معنای در معرض نابودی قرار دادن نسل‌هاست. در دو دهه اخیر با بی‌سابقه‌ترین صنعت‌زدایی در کشور روبه‌رو بودیم و درباره این پدیده یک مقاله وجود ندارد. ما نمی‌دانیم چه چیزی را نابود می‌کنیم.
استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی گفت: برای اولین بار در تاریخ معاصر ایران دو سرشماری 1385 را 1390 داشتیم. در این مقایسه آماری متوجه می‌شویم 620‌میلیارد دلار به این اقتصاد تزریق شده و خالص، فرصت شغلی منفی 416‌هزار نفر بوده است. حکومت باید از جامعه‌شناسان کمک می‌خواست و راهکار طلب می‌کرد. اشتغال مولد مدرن 17کارکرد دارد که سه جنبه اقتصادی دارد. صنعت‌زدایی در انحطاط اجتماعی اثر برجسته‌ای دارد. برای نوشتن سیاست صنعتی باید به مشکلات اجتماعی توجه شود وگرنه طراحی اصولی ممکن نیست. با مفهوم پیوندزایی و پیوندزدایی هیرشمن تحولات اعتماد اجتماعی را در ایران بررسی کنید، در آن صورت متوجه بحران‌های کوچک و بزرگ جامعه می‌شوید.
صنعت مدرن با دانایی ممکن است
مومنی گفت: آن چیزی که برای توسعه صنعتی حیاتی است صنعت مدرن با دانایی و توانایی ترکیب‌شده و این مشخصه اصلی این صنعت است. غفلت از این مشخصه جزو اصول موضوعه است. این دانایی مدرن با توانایی پیوند دارد و غفلت از این ناتوانی سیستمی به همراه دارد. هزینه فرصت غفلت از فهم عمیق این پدیده چیست؟ براساس آخرین آمارها به‌طور متوسط دو‌سوم جمعیت در سنین فعالیت کشور هیچ نقشی در تولید ملی ندارد. اگر غیر از مدرک‌سازی به مسائل دیگر اهمیت داده می‌شد، وضعیت امروز این نبود.
او تصریح کرد: بحران انباشت تولید بنگاه‌ها مساله دیگری است که نیاز به بررسی دارد. بهای این تعمیق فقر است. اگر حسگرهای سیستم کار می‌کرد، اندازه جمعیت فقیر در نیمه دوم دهه 90 دو برابر شده بود. آیا سیستم گفته که چرا مردم فقیر می‌شوند؟ وقتی از مسائل اقتصادی حرف می‌زنیم از جذب سرمایه خارجی می‌گویند. اصول موضوعه اقتصاد سیاسی توسعه این است که هیچ کشوری تا امروز قادر نبوده از سرمایه خارجی جذب‌شده استفاده کارآمد کند مگر اینکه ابتدا صلاحیت خود را در استفاده از ظرفیت انسانی و مادی خود نشان دهد. فساد مدرن نشانه ناتوانی نظام تصمیم‌گیری اساسی در ایجاد انگیزش‌های تولید فناورانه است. پشت به تولید که می‌کنی مناسبات فساد و رانتی می‌شود.
استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی به کتاب سوزان رز اکرمن اشاره کرد که می‌گوید در چارچوب یک ساختار نهادی متکی به فعالیت‌های غیرمولد، وام خارجی به نام مصالح ملی از بیرون اخذ می‌شود و به کام رانتجویان از کشور خارج می‌شود و فقط هزینه‌های آن به کشور تحمیل می‌گردد. قابلیت‌های ملی در کادر تولید فناورانه مفهوم پیدا می‌کند.
ضرورت اصلاح نظام آموزشی
مومنی تاکید کرد: برای تقویت تولید صنعتی، نظام آموزشی باید از بیخ و بن اصلاح شود. براساس همه ملاحظات، تصمیم‌گیری درباره سیاست صنعتی، قبل از هر چیز یک تصمیم‌گیری سیاسی و ناظر بر حیطه اقتصاد سیاسی است. در 35سال گذشته تمام سیاست‌های کلیدی اقتصادی با شکست مواجه شده است.
استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی گفت: سیاست صنعتی یک امر صرفا داخلی نیست. باید قابلیت‌هایی برای شناخت مناسبات قدرت و ثروت داشته باشیم و چنین سندی پیوستی در خصوص منطقه و جهان داشته باشد. عدم شناخت نسبت به دنیا باعث شده همواره قدرت‌های دنیا به دنبال این باشند که ایران رشد صنعتی نکند و به طرق مختلف این مساله توسط قدرت‌های جهان دنبال شده است.
مومنی تصریح کرد: شاقول اصلی کیفیت نهادی، نحوه مواجهه با تولید فناورانه است. مساله حیاتی دیگر در بحث تدوین استراتژی توسعه صنعتی، مساله انتخاب استراتژیک است. تولید فناورانه یک تصمیم بلندمدت است و به تضمین‌های بلندمدت نیاز دارد. وقتی به اسم بازارگرایی، سیاست‌های بی‌ثبات‌سازی اقتصاد ملی از طریق تغییر قیمت‌های کلیدی اجرا می‌شود، بی‌ثباتی امنیت حقوق مالکیت اتفاق می‌افتد.
او تاکید کرد: گام نخست برای صنعتی شدن، بالا بردن هزینه مفت‌خواری است. الزام بعدی برای صنعتی شدن، مشارکت مردم است. گام بعدی ایجاد ثبات در فضای کسب‌وکار است و گام مهم دیگر تدوین برنامه پیشگیری‌کننده فساد. در مناسبات پرفساد انگیزه‌های تولید صنعتی ریشه‌دار نمی‌شود.
در پایان این نشست مومنی تاکید کرد: حکومت را باید از کارهای شتاب‌زده و بی‌کیفیت پرهیز داد و اتاق ایران باید از موضع منافع ملی این مساله خطیر را متذکر شود. بزرگ‌ترین وجه تمایز کشورهای توسعه‌یافته و در حال ‌توسعه در فرآیند تصمیم‌گیری و اجراست. در کشورهای توسعه‌یافته، فرآیند تصمیم‌گیری بسیار کند و مشارکت‌جویانه بوده و اجرا سریع است. در کشورهای در حال توسعه برعکس بوده، تصمیم‌گیری عجولانه و اجرا کند است.
به گفته او، اتاق ایران یکی از تشکل‌هایی است که در این زمینه نقش فاخر و برازنده‌ای دارد و می‌تواند در کنار سایر تشکل‌ها نظیر انجمن جامعه‌شناسان ایران یا انجمن اقتصاددانان ایران، تمام ذهن و ظرفیت دانایی کشور را به مساله اصلی معطوف کند.