خداحافظی از طبقه دوازدهم

این بار محل حادثه بهجت‌آباد تهران بود. عبارتی که منابع خبری مخابره کردند این بود: مرتضی کلانتریان مترجم و حقوقدان برجسته ۸۷ ساله، خودش را از طبقه دوازدهم منزلش به پایین پرت کرد. متن خبر، با قطعیت خبر خودکشی این اندیشمند را تایید می‌کرد اما ساعاتی بعد فرزند وی مازیار کلانتریان در مصاحبه با خبرگزاری تسنیم خودکشی پدر را تکذیب کرد و گفت: بنده خودکشی پدرم را تکذیب می‌کنم، چنین موضوعی صحت ندارد و علت فوت در گواهی فوت مشخص است. وی با اشاره به کهولت سن پدرش گفت: پدر من ۸۷ سال سن داشت و با توجه به کهولت و بیماری‌ای که داشت، حرکت برایش سخت بود.
این در حالی است که مدیر انتشارات آگه با اعلام اینکه پیشتر کلانتریان گفته بود اگر ترجمه نکنم می‌میرم، گفت: در روزهای اخیر به قدری ضعیف شده بود که نمی‌توانست حتی پشت میز کار بنشیند و ترجمه کند. به گفته نزدیکانش وی بیماری خاصی نداشت اما در روزهای اخیر به شدت ضعیف شده بود و این مساله او را رنج می‌داد.
اینکه کلانتریان تصمیم گرفته باشد به زندگی خود پایان دهد یا بر اثر حادثه جان خود را از دست داده است در درجه دوم اهمیت قرار دارد. مهم حضور یک نویسنده بی‌بدیل، حقوقدانی ماهر و مترجمی کاربلد بود که جامعه مدنی از آن محروم شد.
آشنایی با مرتضی کلانتریان
مرتضی کلانتریان متولد ۱۳۱۱ تنکابن است. پس از پایان تحصیلات متوسطه به تهران آمد و در رشته حقوق مشغول به تحصیل شد. اما شوق آموختن او را به ادامه تحصیل به بیرون از مرزهای کشور و به دانشگاه معتبر پاریس کشاند و به فرانسه رفت. مرتضی کلانتریان دکترای حقوق را از دانشگاه پاریس گرفت و بلافاصله بعد از پایان تحصیلات به ایران آمد و به عنوان قاضی دادگستری مشغول کار شد. پس از بازنشستگی به وکالت روی آورد، اما کار وکالت را نیز ادامه نداد و شوق تحقیق و تفحص در ادبیات و حقوق از منظر ترجمه او را به وادی بی‌کرانگی ترجمه کشاند. او پلی از ادبیات به متون حقوقی زده و همواره در دو سوی ادبیات و حقوق دست به ترجمه‌های فاخر و ارزشمند زده است. کلانتری دو کتاب «ادبیات و حقوق» و «اندیشه‌های حقوقی» اثر فیلیپ مالوری را با همین ذهنیت ترجمه و نشر آگه آن را چاپ و منتشر کرد.
گزیده آثار
– نقطه ضعف، آنتونیس ساماراکیس
– سیری در حقوق بین‌الملل اثر مونیک شمیلیه ژانرو
– «قرارداد اجتماعی» اثر شاخص ژان ژاک روسو
– سیمای زنی در میان جمع، ‌هاینریش بل
– «مرد رویاها» زندگینامه جان رید
– رویا و تاریخ، ولین کلود
– آمریکا در دو قرن
– «ادبیات و حقوق» و «اندیشه‌های حقوقی» اثر فیلیپ مالوری
– بررسی یک پرونده قتل، میشل فوکو
– بشریت‌ها و حاکمیت، مونیک شمیلیه ژانرو
– فضیلت‌های بزرگ اثر آندره کنت- اسپونویل
– ترجمه مقالات متعدد حقوقی و در نشریات تخصصی همچون ترجمه قوانین اساسی کشورها و اساسنامه دیوان کیفری بین‌المللی، «ابراهیم – آنتیگون و تعارض میان ضرورت‌ها»، نوشته آنتونیو کاسسه، مجله حقوقی، حقوق بین‌الملل در جهانی نامتحد، دفتر خدمات حقوقی بین‌الملل و…
«سیزیف به دلیل بی‌حرمتی به زئوس محکوم می‌شود تا سنگ بزرگی را بیهوده به بالای تپه‌ای بغلتاند، آن گاه که به بالای تپه نزدیک می‌شود سنگ از دستش می‌لغزد و فرو می‌غلتد.»
‌کامو‌ تاکید می‌کند سیزیف با شدت هر چه تمام‌تر می‌دود و سنگ را بغل می‌کند تا باز آن را به بالای تپه برساند و این ناشی از اهمیت بخشیدن او به زندگی بشری است. تاکید آلبر کامو بر فلسفه پوچی و تصویر زندگی رنجبار بشر در آثار او با اگزیستانسیالیسم و فلسفه پوچی ژان پل سارتر متفاوت است.او با خلق آثار شاخصی چون بیگانه، طاعون و سقوط توانست خودش را به بالاترین رتبه مردان ادب فرانسه و حتی بزرگانی چون «ویلیام فاکنر» و «ارنست همینگوی» نزدیک کند و از طرف دیگر بر کار نویسندگانی چون رب گریه و دوراس تاثیر بگذارد.
از داستایفسکی و تراژدی‌نویسان یونان می‌توان به عنوان استادان او در فن نویسندگی نام برد. علاقه او به آثار داستایوفسکی به حدی بود که نمایشنامه جن‌زدگان او را در پاریس کارگردانی کرد و به روی صحنه برد.یکی از خصوصیات بارز نویسندگان اروپای غربی تاثیرپذیری شدید آنها از متون مقدس است، کامو نیز از این مساله بر کنار نبوده است و دغدغه مسائل مذهبی هیچ‌گاه رهایش نکرده است.
این جملات را مرتضی کلانتریان درباره نویسنده مشهور ادبیات معاصر مغرب زمین، آلبر کامو گفته و به خوبی دقت نظر و روحیه تحقیق و تفحص در حوزه کاری‌اش یعنی ترجمه ادبیات معاصر را به نمایش گذاشته است.»
«سیمای زنی در میان جمع»، «نقطه ضعف» ازجمله ترجمه‌های مرتضی کلانتریان در حوزه رمان است. ضمن اینکه در زمینه اندیشه‌های حقوقی و تاریخ نیز آثاری چون «منم فرانکو» و «قرارداد اجتماعی»، «بشریت و حاکمیت‌ها»، «نقش زور در روابط بین‌الملل» و «یک رای داوری و دو نقد» و «بررسی یک پرونده قتل» را ترجمه و منتشرکرده است.
مهم‌‌ترین ویژگی ترجمه آثاری چون «اندیشه‌های حقوقی» و «ادبیات و حقوق» که کلانتریان انجام داد، همانا نثر فاخر و روان او در برگردان فارسی این متون است که از ماهیت صرفا مرجع و قالب رایج متون بی‌تناسب کتب درسی و دانشگاهی خارج می‌شود و مورد توجه دانشجویان حقوق و علاقه‌مندان این حوزه تخصصی قرار می‌گیرد و اسباب ارتباط راحت‌تر با اثر را برای آنان فراهم می‌آورد. نخستین مجموعه‌ای که او در این زمینه منتشرکرده «مجموعه نظرهای مشورتی در زمینه مسائل کیفری» نام دارد که یک کتاب حقوقی است و مورد استقبال هم قرار گرفت. «ادبیات و حقوق» عنوان کتابی از فیلیپ مالوری با ترجمه دکتر مرتضی کلانتریان است که باز در این حوزه ترجمه‌های او قرار می‌گیرد. نویسنده در این اثر علم حقوق را در آثار داستانی شاخص‌ترین نویسندگان جهان بررسی می‌کند.
ادبیات و حقوق، با بررسی آثار نویسندگان معروف جهان از یونان باستان تا زمان معاصر که چهره‌هایی همچون سوفکلو، منتسکیو، کافکا، راسین و شکسپیر و آندره مالرو را شامل می‌شود، نکات و مفاهیم حقوقی به کار رفته در آنها را تبیین کرده است. بینوایان، دن کیشوت، تاجر ونیزی و افسانه‌های لافونتن از جمله آثاری هستند که مفاهیم حقوقی به کار رفته شده در آنها مورد توجه نویسنده قرار گرفته است. مرتضی کلانتریان درباره هدف کتاب می‌گوید: «مطالعه این اثر به حقوقدان‌ها نشان می‌دهد که حقوقدان بودن به تنهایی کافی نیست و برای درک بهتر مسائل حقوقی لازم است با ادبیات و آثار ادبی هم آشنایی داشته باشند و از سوی دیگر ادیبان هم متوجه باشند که مسائل حقوقی از زندگی روزمره جدا نیست و در موضوعاتی که در نوشته‌هایشان مطرح می‌کنند به آنها توجه داشته باشند.»
کلانتریان کتاب دیگری را هم با عنوان «بشریت‌ها و حاکمیت‌ها» از یک حقوقدان فرانسوی به نام مونیک شمیلیه ژانرو ترجمه کرده است. او درباره این اثر می‌گوید: «این کتاب که در اصل سیری است در حقوق بین‌الملل، تا حدودی زبان حال ملت‌های جهان سوم است و نویسنده تلاش کرده با استناد به وقایع اتفاق افتاده در عرصه بین‌المللی همچون جنگ خلیج‌فارس، مساله فلسطین، مساله شوروی سابق و افغانستان و فعالیت‌های کشورهای استعمارگر در دوران استعمار را نشان دهد که حاکمیت‌ها همواره در طول تاریخ به نام قانون، نظم بشریت را پایمال کرده‌اند و در عرصه بین‌المللی زور حرف اول را می‌زند و با اشاره به اینکه سازمان ملل و سایر سازمان‌های بین‌المللی در این زمینه نتوانستند وظایف خود را ایفا کنند، وجود آنها را لازم می‌داند و تقویت آنها از سوی مردم را توصیه می‌کند.»
«قرارداد اجتماعی» اثر ژان ژاک روسو نیز ترجمه مرتضی کلانتریان است. قرارداد اجتماعی (متن و در زمینه متن) از مهم‌ترین آثار ‌ژان ژاک رسو‌ است. او در این اثر، درباره اساس و پایه حکومت‌ها بحث می‌کند و از قراردادی در اجتماع دفاع می‌کند که همچون قرارداد میان یک پیکر و اعضایش، و نه قرارداد بین طبقه‌ای حاکم و ملتی محکوم به اطاعت، عمل می‌کند. «قرار‌داد اجتماعی» در سال ۱۷۶۲ میلادی نوشته شده است.
کلانتریان کتاب «مرد رویاها» اثر ‌جان رید‌ را نیز ترجمه کرده و برای چاپ به نشر چشمه سپرده است. او درباره ویژگی‌های این کتاب می‌گوید:« «مرد رویاها» یک بیوگرافی از جان رید است، اما شبیه یک رمان است. یعنی شرح زندگی یک جوان بیست و چندساله است، جوانی عاشق آزادی و آرمانخواه. این جوان از آمریکا به عنوان آمریکای لاتین راه می‌افتد و در انقلاب مکزیک شرکت می‌کند و درکنار پانچوویلا می‌جنگد. با زاپاتا ارتباط نزدیک دارد و مهم‌تر از همه تمام کانون‌های ادبی ابتدای قرن بیستم در آمریکا و اروپا را می‌شناسد و با نویسندگانی چون اونیل، درایزر، دوس پاسوس و… حشر و نشر دارد و همه حوادث ادبی آن دوران در این زندگینامه تشریح شده است. از بوسنی هرزگوین آن زمان و کشت و کشتار آن دوره حرف می‌زند و درآنجا حضور پیدا می‌کند. بعد در انقلاب روسیه در کنار تروتسکی و همه آن کسانی که در انقلاب نقش داشتند دیده می‌شود. این کتاب واقعا یک بیوگرافی نیست بلکه یک رمان جذاب است. برای همین فیلمی که براساس این کتاب توسط «وارن بیتی» کارگردانی و ساخته شده برنده هفت جایزه اسکار شد.»
کلانتریان از میان متون ادبی، آنانی را که با ذائقه ادبی خود و جامعه مخاطبانش سازگاری بیشتری دارند با وسواس هر چه تمام‌تر انتخاب می‌کند و این وسواس را در ترجمه نیز به کار می‌گیرد تا حاصل کار، ترجمه‌ای روان و سیال و در عین حال برخوردار از زیبایی‌های نثر امروز فارسی باشد.
«نقطه ضعف» رمانی از آنتونیس ساراماکیس با ترجمه او یکی از این آثار است که یک رمان سیاسی است و در سال ۵۷ منتشرشده بود و چندی پیش نشر آگاه آن را تجدیدچاپ کرد.
نقطه ضعف یک نظام خودکامه درکجاست؟ احتمالا در تغییر رویه روبات‌های انسان‌نمایی که در خدمت نظام هستند.
این «تم» چه در «۱۹۸۴» و چه «دنیای شگفت‌انگیز نو» دنبال می‌شود، اما «نقطه ضعف» رمانی تخیلی نیست. متفکران یک سیستم امنیتی مصمم هستند که با استفاده از آخرین دستاوردهای «روانکاوی» به اعماق روان یکی از «دستگیرشدگان» دست یابند، اما در نهایت، مغلوب لایه‌های عمیق انسانی در وجود بهترین بازجوی خود می‌شوند.
و اما «وجدان زنو» رمان مدرنی از «ایتالو اسووو» است که با ترجمه مرتضی کلانتریان در سال ۶۳ منتشر شده بود و بعد از دو دهه نایاب بودن این رمان، چاپ شد. ایتالو اسووو چه به لحاظ سبک و چه از برای غنای ادبی از زمره پیشگامان نوین اروپایی است و یکی از منتقدان مشهور درباره این رمان می‌گوید‌: یک شاهکار باورنکردنی، که در طول یک قرن احتمال دارد فقط پنج، شش اثر به این غنا و عظمت خلق شود.از دیگر آثار مهم و با ارزش ترجمه شده از سوی کلانتریان کتاب رساله‌ای کوچک در باب فضیلت‌های بزرگ اثر آندره کنت- اسپونویل است. فضیلت یک موجود آن چیزی است که ارزش آن موجود را می‌سازد.
به عبارت دیگر، برتری خاص آن. فضیلت‌ها از استفاده‌ای که از آنها می‌شود و از هدفی که تعقیب می‌کنند یا در خدمت آنند، مستقل‌اند. فضیلت یک انسان، آن چیزی است که او را انسان می‌کند، یا به عبارت بهتر، قدرت خاصی که او برای اثبات برتری ویژه خود داراست، یعنی بشریت او. کتاب «رساله‌ای کوچک در باب فضیلت‌های بزرگ» که در سال ۱۹۹۶ جایزه آکادمی فرانسه را برد،‌ و به بیست و چهار زبان زنده دنیا ترجمه شده است، فقط به اخلاق عملی می‌پردازد. این کتاب از ۱۸ فصل تشکیل شده است۱- ادب ۲-وفاداری ۳- دوراندیشی ۴- میانه‌روی ۵- شجاعت ۶- عدالت ۷- بخشندگی ۸- دلسوزی ۹- بخشایش ۱۰- سپاسگزاری ۱۱- افتادگی ۱۲- سادگی ۱۳- بردباری ۱۴- پاکدامنی ۱۵- نرم‌دلی ۱۶- حسن‌نیت ۱۷- شوخ‌طبعی ۱۸- عشق…
رمان «سیمای زنی در میان جمع» اثر ‌هاینریش بل‌ نیز با برگردان مرتضی کلانتریان از آن دسته آثاری بود که مخاطبان بسیاری را در حوزه ادبیات داستانی معطوف به خود کرد و به سرعت به چاپ چهارم رسید. ‌بُل‌ درباره این داستان می‌گوید: «می‌خواستم داستان زنی آلمانی را در اواخر ۴۰سالگی بازگویم که بار تاریخ را از ۱۹۲۲ تا ۱۹۷۰ به دوش دارد.»
رمانی استثنایی درباره زندگی یک زن، لِنی گروی تِن، که از زبان مجموعه‌ای از شخصیت‌هایی که دوره‌های متفاوتی از تاریخ آلمان، تا سال‌های پس از جنگ جهانی دوم را در هم می‌بافند، تعریف می‌شود. در این جا، تعارض میان ساده دلی انسانیت زنی که به استقلال عشق می‌ورزد و ریاکاری جامعه‌ای که برای او چون محکومیتی دائمی است، آشکار می‌شود.